طرح فرش دستباف ایرانی و معنای نهفته در نماد های بکار رفته در آن

طرح-شاه-عباسی
طرح شاه عباسی در فرش دستباف ایرانی: تاریخچه، انواع و نماد ها
05/04/2018
فرش-دستباف-بلوچ
بررسی فرش دستباف بلوچ: ترکیبی از طرح های هندسی و رنگهای پخته
08/04/2018
طرح-فرش-دستباف-ایرانی

اگر از خاستگاه نقشه فرش و معنای نمادهای آن آگاهی داشته باشیم، بهتر می‌توانیم طرح‌های فرش اصیل ایرانی را تفسیر کنیم. طرح‌های فرش‌های اصیل و قدیمی ایرانی در گذشته بازگو کننده کشور و شهر، روستا یا ایل محل بافت آن بود. اما امرزه به لطف گسترش تجارت فرش در آغاز سده بیستم و انتشار گسترده طرح‌های فرش دستبافت نمی‌توان با قطعیت محل بافت فرش را از روی نقشه آن تعیین کرد. بااین حال امکان خوانش فرش‌های قدیمی‌تر وجود دارد و این شاهکارهای بی‌نظیر دریچه‌ای را رو به تاریخچه شگفت‌انگیز فرش باز می‌کنند. نقشه فرش دارای سه مولفه اصلی، واحد، تکرار و شیوه ساماندهی است که می‌توان آن را به شیوه منحنی یا خطی تفسیر کرد. در بعضی نقشه‌ها یک مایه یا موتیف اصلی کل فرش را می‌پوشاند (طرح سراسری)، و در بعضی طرح‌ها یک نقشه مرکزی یا ترنج وجود دارد که بقیه نقشه دور آن شکل گرفته است.

لازمه خوانش طرح فرش و پرده برداشتن از گفته‌های نهفته در تارو پود آن اطلاع از معنای الگوهای فرش دستباف است. نام نقشه‌های فرش‌های دستباف ایرانی برگرفته از شهر، روستا یا ایل بافنده یا فروشنده فرش است.

فروشگاه فرش دستبافت بردبار ارائه دهنده مجموعه‎ای از نفیس‌ترین و مرغوب‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی از علاقه مندان جهت بازدید و خرید فرش دستباف ایرانی دعوت به عمل می‌آورد.

آدرس: اصفهان، میدان نقش جهان، خیابان پشت مطبخ، پلاک 2+11

همچنین جهت هماهنگی و ثبت نام در تورهای تخصصی فرش به اقصی نقاط کشور می‌توانید با شماره‌‌ زیر تماس حاصل فرمایید.

09301183851

معیارهای ارزش‌گذاری فرش


فرش‌های دستباف باارزش‌تر از فرش‌های ماشینی هستند. ماشینی یا دستباف بودن فرش را می‌توان از پشت فرش تشخیص داد. پشت فرش دستباف نیز همان نقشه روی آن را دارد. ارزش فرش دستباف با توجه به معیارهای زیر تعیین می‌شود:

  • تعداد گره: هرچه تعداد گره‌ها در اینچ مربع بیشتر باشد، فرش باارزش‌تر است.
  • طرح: هرچه طرح فرش پیچیده‌تر باشد، فرش باارزش‌تر است.
  • مواد: ابریشم گران‌ترین ماده برای بافت فرش است و ماهیت این ماده طبیعی و ارزشمند قالیباف را مجبور می‌کند که تعداد گره‌ها را در اینچ مربع افزایش دهد و به هزار گره در هر اینچ مربع یا بیشتر برساند. بدیهی است که فرش ابریشمی به دلیل بافته شدن از این ماده گرانبها و طبیعی و زمانی که بافت آن برده است (بافت فرش ابریشمی گاهی یک سال طول می‌کشد) گران‌ترین فرش دستباف در بازار فرش است.

فرش‌های دستباف عمدتاً از پشم بافته می‌شود. پشم ایرانی بهترین نوع پشم در سراسر جهان است که جنسی اعلا و درخشان دارد. فرش آنتیک و قدیمی غالباً گران‌تر از فرش‌های جدید است، البته دلیل این اختلاف قیمت به نیاز بازار مربوط می‌شود و فرش قدیمی لزوماً باکیفیت‌تر از فرش‌های جدید نیست. اگر قصد خرید یک فرش باارزش ایرانی را دارید، حتماً یک فرش دستباف به خانه ببرید. فرش‌های ماشینی اصالت، دوام و زیبایی فرش‌های دستباف را ندارند و نمی‌توان روی آنها سرمایه‌گذاری کرد.  به عبارت دیگر فرش ماشینی یک فرش اصیل و فاخر ایرانی نیست و صرفاً برای پوشاندن کف به کار برده می‌شود. تولد یک فرش دستباف 8 ماه تا چند سال طول می‌کشد، حال آن که فرش ماشینی ظرف چند دقیقه تولید می‌شود.

انواع طرح های بکار رفته در فرش دستباف ایرانی


نقشه-سراسری

نقشه هراتی یکی از اولین و پرتکرارترین طرح‌های فرش اصیل ایرانی است که از طرحی لوزی شکل تشکیل می‌شود که نگاره‌های گل در گوشه‌های آن نقش بسته است و برگ‌های نوک تیز آنها را احاطه می‌کند. نقشه هراتی گاهی نقشه ماهی نیز گفته می‌شود. خاستگاه نقشه هراتی را می‌توان در نقشه‌ی سراسری و گلدانی فرش‌ شاهکاری یافت که در کرمان در اواخر سده هفدهم بافته شد و زمانی به بارونس آلیس دو روچیلد تعلق داشت.

طرح هراتی بعدها در سراسر مراکز فرشبافی ایران و در ایل‌های عشایر قشقایی جنوب شرقی ایران به کار گرفته شد. نقشه ماهی در این فرش‌ها در مقیاس بسیار کوچکتر و فشرده‌تر و همچنین به صورت طرح سراسری روی زمینه‌ای عاجی بافته شد که تا گوشه‌ها امتداد داشت. نقشه خرچنگ نیز یکی از طرح‌های سراسری پرتکرار است که نخستین بار در خراسان بافته شد و در اصل از نقشه‌های پرپیچ و خم برگ نخلی اصفهان اقتباس شده است.

موتیف باستانی بته جقه به وفور در ایران و هندوستان بافته شده است. طرح بوته که نقشه کشمیری یا گلابی نیز گفته می‌شود، از خوشه‌ای از برگ‌ها تشکیل می‌شود که از درخت نخل یا کاج سرازیر شده‌اند. نگاره بته‌ای عمدتاً در فرش‌های روستایی و عشایر دیده می‌شود. این الگو را می‌توان در آرایش‌ها و جهت‌های مختلف، به صورت خطی یا منحنی دید.

ترنج

استفاده از ترنج مرکزی برای خلق طرحی متقارن به قرن پانزدهم و کتاب‌های خطی پارسی برمی‌گردد. این نقش اندک اندک در قرن شانزدهم به فرش‌های ایرانی نیز راه یافت. فرش‌های کلاسیک و قدیمی ترنج تبریز در قرن هفدهم ترنج‌های بزرگ و زیبایی را به تصویر می‌کشیدند که شاخه‌های پرپیچ و خم گلها و گیاهان آنها را دربرمی‌گرفت یا روی آنها را می‌پوشاند. قرن‌ها است که نقش ترنج در فرش‌های ایرانی به دو صورت منحنی (در بسیاری از فرش‌های تبریز) و خطی (در فرش‌های هریس) بافته می‌شود. نقشه ترنج به جز ایران در آناتولی و قفقاز نیز بافته می‌شود، البته طرح ترنج در این مناطق یک فرم هندسی قوی دارد. ترنج گاهی طرحی مرکزی است و گاهی چندین ترنج در یک نقشه به چشم می‌خورد. فرشی که بالا در سمت چپ می‌بینید، نمونه‌ای از طرح ترنج مرکزی است که در قرن هفدهم در آناتولی بافته شد. فرش بلند سمت راست اثری است که در قرن هجدهم با زمینه‌ای سفید بافته شد و همان طور که می‌بینید، سه ترنج بزرگ در مرکز فرش قرار دارد و بالای ترنج‌های بالا و پایین سه ترنج دیگر نقش بسته است.

طرح‌های-درختی-و-تصویری-داستان‌گو

بعضی کارگاه‌های فرشبافی در قرن‌های هجدهم و نوزدهم از طرح‌های انتزاعی به نقشه‌هایی روی آوردند که داستان‌هایی را از اشعار و ادبیات کلاسیک نقل می‌کرد. صحنه‌های شکار، زندگی روستایی یا افسانه‌ها با پشم و ابریشم روی فرش‌هایی با نقشه‌های پیچیده‌تر و دقیق‌تر جان گرفت. بافندگان ماهر کرمانی علاقه زیادی به تصویر کشیدن صحنه‌های طبیعی و ظریف نشان دادند و برای خلق آثاری زیباتر از کارهای غربی الهام گرفتند. پرندگان و حیوانات تخیلی و خارق‌العاده که پیچ و تاب‌هایی ظریف به اندام‌های خود داده‌اند، بر روی این فرش‌ هریس شمالغربی ایران جاودانه شدند، این طرح در واقع نسخه‌ای از نقشه موسوم به درخت واق واق است. درخت واق واق درختی مقدس و سخنگو است که در اصل از هندوستان اقتباس شده است و شاخه‌های آن میوه‌هایی با سر مردان، زنان و حیوانات اسطوره‌ای دارد. درخت زندگی که در فرش‌های تصویری کرمان دیده می‌شود، تجسم زندگی جاودانی و درونمایه اصلی مذهب و اسطوره‌شناسی است. درخت زندگی از پایین فرش سربرمی‌آورد و بقیه فرش را با شاخه‌های پربرگی پر می‌کند که پرندگان یا گل‌ها بر شاخه‌های آن جا خوش کرده‌اند. نهر یا رودی نیز غالباً در پایین درخت وجود دارد که حیواناتی دور آن در گردش‌اند. درخت زندگی نماد ارتباط بین بهشت، زمین و جهان دیگر است.

نقش و نگار گل در قالی‌های ترکمن، گرگان و خال محمدی به چشم می‌خورد. گل عموماً در طرح‌های هشت گوشه، سراسری و تکراری به چشم می‌خورد.

میناخانی یکی از طرح‌های شاخص در فرش دستباف ایرانی است که از تکرار گل‌های مرواریدی تشکیل می‌شود که با لوزی غالباً خمیده یا خطوط مدور به هم متصل می‌شوند. نقشه میناخانی در فرش‌های مختلفی بافته می‌شود و مختص یک ناحیه خاص نیست. این طرح تقریباً همیشه طرحی سراسری است و در انواع فرش‌ها به چشم می‌خورد. البته کارگاه‌های فرشبافی بعضی مناطق، مانند ورامین نیز تقریباً به طور انحصاری این نقشه را می‌بافند. نقشه میناخانی الگوی زمینه‌ای تکراری است که به وفور در فرش‌های شرقی مشاهده می‌شود. واحد طرح معمولاً نگاره‌ای گیاهی است که گرداگرد آن را خطوط مدور و هشت گل در رنگ‌های مختلف گرفته است. هرچند واحد طرح چهارگوش است، اما طرح نهایی مشبک به نظر می‌آید. نمای فوقانی گل‌های بافته شده غالباً شبیه انار است.  نقشه میناخانی عموماً در قالی‌های تهرانی، ورامینی، لریف بلوچی، تبریزی و شهرهای بسیار دیگر دیده می‌شود.

نقشه گل رز ترکیبی مدور از موتیف‌هایی تشکیل می‌شود که از مرکز ترنج رو به بیرون منتشر می‌شوند و شبیه به گلبرگ‌های گل رز است. هرچند این طرح در حاشیه‌های فرش نیز بافته می‌شود، اما عمدتاً برای بافت زمینه به صورت هندسی یا طبیعت‌گرا به کار برده می‌شود. نقشه گل رز غالباً در فرش‌های نایین دیده می‌شود.

نقشه شاه عباسی به گل‌هایی گفته می‌شود که به صورت سراسری و ترنج و همچنین در حاشیه‌ها بافته می‌شود. نقشه شاه عباسی عمدتاً در فرش‌های کاشان، اصفهان، مشهد و نائین دیده می‌شود، البته نقشه شاه عباسی بیشترین کاربرد را در فرش‌های تبریز دارد.

نقشه شکارگاه نیز مانند طرح درختی حیوانات را در تار و پود خود گرفتار می‌کند و صحنه‌هایی از زندگی را به تصویر می‌کشد. طرح‌های شکارگاه به صورت درختی، تخته‌ای و سراسری بافته می‌شود.

نقشه محراب برگرفته از محل ایستادن پیش‌نماز در مسجد است که ستون‌ها، چلچراغ و گل‌ها زینت‌بخش آن است. نقشه محراب به صورت درختی، گلدانی ستونی، چلچراغ، گلدانی و زمینه‌ای بافته می‌شود.

نقشه‌های هندسی دارای خطوط و اشکال هندسی، مانند چندضعلی‌ها هستند و از این نظر با اکثر نقشه‌های فرشهای دستباف ایرانی با خطوط منحنی و مدور تفاوت دارند. طرح‌های خشتی، ترنجی، نواری، لچک ترنج، زمینه ساده، ختایی، ستاره یا موزائیک، خاتم شیراز و جوشقان انواع مختلف نقشه‌های هندسی هستند.

قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین نقشه فرش ایرانی آفریده ذهن خلاق هنرمندان عشایری است که از طبیعت زیبای پیرامون خود الهام گرفته‌اند. اکثر نقشه‌ها برحسب محل اولیه بافت یا شخصیتی که دستور بافت آن را داده ، نامگذاری شده است. مردان عشایر نقشه‌های مختلف را از ایل‌های دیگر برای قالیبافان خود به سوغات می‌آوردند. کهن‌ترین و معروف‌ترین طرح‌های عشایر عبارت‌اند از: هیبت‌لو (مربوط به استان فارس و آباده)، کشمیری قشقایی، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گراوان، زنجان، مشکین، بختیاری، ساری، یالماز، گناباد، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزایی، سجاده، موسی آباد، ویسه، سنه، دسته گل و بلوچستان.

نمادها و نگارهای فرش دستباف ایرانی


تکنیک‌های طراحی  نقشه‌های فرش‌های دستباف ایرانی قدمتی هزاران ساله دارند که به صورت میراثی ارزشمند نسل به نسل منتقل شد. اسناد مکتوب اندکی درباره طراحی نقشه فرشهای دستباف وجود دارد و هیچ دو فرش گره بافی شده دستبافی یکسان نیستند. فرشبافان ناحیه‌های مختلف پرورده شهرها، روستاها و ایل‌های سراسر ایران از مواد و نقشه‌های خاص خود برای خلق فرش‌های منحصر به فرد خود استفاده می‌کنند. پشم تاکنون پرکاربردترین ماده برای بافتن فرش‌های بادوام و پرفروش بوده است. پشم گوسفند رنگرزی و نخ‌ریسی می‌شود و در نهایت در کنار وسایل دیگر برای بافت فرش به کار برده می‌شود. فرش بافته شده به دست هنرمندان عشایر از روی دار پایین آورده می‌شود و برای فروش به بازارهای شهرهای مختلف گوشه گوشه جهان فرستاده می‌شود. هر ایل عقاید و باورهای خاص خود را دارد و فرش عشایر تجسم هنرمندانه‌ای از باورهای خالصانه بافنده‌ای است که پروردگار را در همه حال حاضر و ناظر می‌بیند. بافتن فرش راهی برای گذران زندگی است و زندگی بسیاری از مردم ایران زمین وابسته به این هنر اصیل است.

نمادها و موتیف‌های فرش دستباف ایرانی


 ستاره

ستاره : معنویت، خوش شانسی

 صدتومانی

گل صدتومانی: قدرت

 نیلوفر آبی

نیلوفر آبی: تولد دوباره، نامیرایی

 محراب

محراب: دروازه‌ای به بهشت

 گل سوسن

گل سوسن: پاکدامنی، معنویت

 هراتی

هراتی: ماهی، باغ آبی

 درخت زندگی

درخت زندگی: مسیر مستقیم زمین تا بهشت

 لوزی

لوزی: لوزی نماد زن است. دو لوزی به هم چسبیده تجسم یک مرد و
زن است.

 پرنده بهشتی

پرنده بهشتی: بهشت

 شانه

شانه: پاکی

 طاووس

طاووس: جاودانگی

 سگ

سگ: کمال، اعتماد، دفاع

 ابریق، کوزه

ابریق، کوزه: تطهیر

 طوطی

طوطی: گریختن از خطر، حفاظت

 تعویذ

تعویذ: محافظت در برابر چشم زخم

 مرغابی

مرغابی، قو: قدرت باروری زنانه، جادو

 سنبل

سنبل: احیاء

 عقاب

عقاب: قدرت

 

انار: باروری

 پرنده

پرنده: ایمان، باروری

 برگ

برگ: نوزایی پایان‌ناپذیر

 مار

مار: محافظ، فرزانگی

 درخت سرو

درخت سرو: تولد دوباره، آرامش

 اژدها

اژدها: قدرت

 لاله

لاله: شکوفایی

 رز

رز:

رز سفید: معصومیت.

رز قرمز: علاقه

رز معمولی: رمز و راز

 مرد

مرد: نماد بافنده فرش

شکوفه

شکوفه: جوانی، بهار، زوج تازه ازدواج کرده

شتر

شتر: ثروت، رونق

یک دیدگاه

  • سلام , مهمان
فهرست