ابزار و لوازم برای بافت فرش دستباف: قیچی، شانه و نقشه قالی بافی

بافت فرش دستباف کاری دشوار و زمان‌بر است که به ابزار تخصصی نیز نیاز دارد. دار مهم‌ترین وسیله برای فرش‌بافی است. امروزه دارهای مختلفی وجود دارد. برای تبدیل پشم به خامه باید پشم را شانه بزنید و بریسید، برای این کار نیز به لوازم خاصی نیاز دارید. فرشبافان برای بافت فرش از ابزار و لوازم مختلفی مانند شانه و چاقو استفاده می‌کنند.

ابزار و تجهیزات بافت فرش دستباف

ابزار و لوازم مختلفی برای فرشبافی لازم است که وجود بعضی از آنها، مانند دار قالی برای تمام بافندگان حیاتی است و بعضی دیگر مانند قلاب فقط توسط برخی بافندگان به کار برده می‌شود. ابزار فرش بافی مورد استفاده در ناحیه‌های مختلف گاهی اوقات اندکی با هم تفاوت دارد. دار عمودی، دار افقی، صفحه‌ی نقشه‌ی قالیبافی، چاقو، قیچی، دوک، قلاب و شانه ابزاری است که عموماً برای بافت فرش به کار برده می‌شود.

انواع دار قالی

دار عمودی

دار قالی نقش مهمی در فرایند بافت قالی دارد، چون دار مانند یک چهارچوب عمل کند و قالی را در طول بافت نگه می‌دارد. دار عمودی در روستاها و کارگاه‌های فرشبافی به کار برده می‌شود و نصب دار عمودی دشوارتر از دار افقی است. دار عمودی خود دارای سه نوع اصلی دار تبریز، دار ثابت و دار غلتکی است. دار عمودی شبیه چهارچوبی با دو تیر افقی و دو تیر جانبی است. فرش‌هایی که روی دار عمودی بافته می‌شود، کیفیت بهتری دارد، چون طرح و ابعاد این فرش‌ها دقیق‌تر از فرش‌هایی است که روی دارهای دیگر بافته می‌شود.

دار ثابت

قالیبافی که با دار ثابت کار می‌کند، روی صندلی قابل تنظیمی می‌نشیند که می‌توان آن را بالا آورد تا زدن گره‌های ردیف‌های بالاتر راحت‌تر شود.

دار تبریز

دار قالی تبریزی یا دار غول‌پیکر نوعی دار عمودی است که به بافنده اجازه می‌دهد تا کار بافت را بدون نیاز به جابجا کردن فرش به طور پیوسته پیش ببرد.

دار غلتکی

دار غلتکی دار سنتی ترکیه است که عموماً برای بافت فرش‌های بسیار بزرگ به کار برده می‌شود و برای بافت‌های درشت نیز مناسب است.

دار افقی

دار افقی ساده‌ترین نوع دار قالی است. دار افقی چهارچوب لازم برای بافت قالی را در اختیار بافنده می‌گذارد. بافندگان عشایر عموماً دار افقی را ترجیح می‌دهند، چون از هم باز و سوار کردن آن ساده است. اکثر فرش‌هایی که روی دار افقی بافته می‌شود، کوچک است، چون بافت فرش بزرگ بدون دار عمودی بسیار دشوار است. دار افقی پیش از شروع فرایند بافت برپا می‌شود. دار با میخ فلزی یا چوبی به زمین متصل می‌شود و چهار تیر چوبی که بدنه‌ی دار را تشکیل می‌دهد، مطابق اندازه فرش در فواصل مناسب قرار داده می‌شود. به عبارت دیگر اگر قرار است که فرش نازک و بلند باشد، دو تیر موازی جانبی نزدیکتر به هم قرار داده می‌شود، اما فاصله بین دو تیر بالایی و پایینی بسیار بیشتر است. رشته‌های پود، پیش از بافتن بقیه فرش، به تیرهای پایین و بالا متصل می‌شود. بافنده به دلیل محدودیت فضا، روی بخش بافته شده فرش می‌نشیند.

نقشه فرش

در کارگاه‌های قالیبافی و بسیاری از روستاها از نقشه برای بافت فرش استفاده می‌شود. نقشه قالی غالباً اثر دست هنرمندان یا طراحان نام‌آور است که برای سهولت کار روی کاغذهای شطرنجی چاپ می‌شود. بافنده قالی تک تک گره‌های فرش را با توجه به نقشه می‌زند.

چاقو

چاقو برای گره زدن و بریدن نخ فرشبافی به کار برده می‌شود. چاقوی فرشبافی دسته‌ی فلزی یا چوبی و تیغه‌ی فلزی با سر سه‌گوش دارد. بافنده گره را می‌زند، نخ را با چاقو زیر تار می‌برد و بیرون می‌آورد، و نخ اضافی را با چاقو می‌برد.

قیچی

قیچی ابزاری با دوتیغه و دو دسته است که برای صاف کردن و کوتاه کردن پرز فرش به کار برده می‌شود. دو تیغه‌ی قیچی در وسط به هم متصل شده‌اند. سر تیغه‌ها تیز است و رو به بالا برگشته است و بخشی از آن برآمده است. یک صفحه‌ی نگهدارنده‌ی متحرک با پیچ و مهره به سمت مقابل یک تیغه بسته شده است. تکه مقواهایی به اندازه‌ی پرز دلخواه قالی بین این صفحه و تیغه گذاشته می‌شود. دسته‌های قیچی انحناء آرنج مانندی دارد تا کار با آن راحت شود. برای این که پرز قالی تا حد نیاز صاف شود، بافنده حد معینی از پرز را بین تیغه و صفحه قرار می‌دهد، پیچ را سفت می‌کند و بعد پرزها را قیچی می‌کند؛ بافنده دسته‌های قیچی را با یک دست و برآمدگی‌های تیغه را با دست دیگر می‌گیرد.

دوک

دوک میله‌ای عموماً چوبی است که برای ریسیدن پشم و تبدیل پشم به خامه به کار برده می‌شود. دوک وسیله‌ای بسیار کاربردی است که در حفاری‌های باستان‌شناسی در نقاط مختلف جهان یافت شده است و بنابراین یکی از ابزار اصلی و قدیمی فرشبافی به شمار می‌آید.

شانه

قالیبافان برای محکم کردن گره‌ها از شانه‌های مخصوصی استفاده می‌کنند. این عمل کوبیدن گره‌ها گفته می‌شود؛ بافنده رشته پود را پس از اتمام بافت هر ردیف، بین دو ردیف بافته شده قرار می‌دهد و از بین تارها رد می‌کند.

قلاب

به جای قیچی مخصوص می‌توان از قلاب استفاده کرد. همچنین بافنده رشته‌های تار را هنگام گره‌زنی با قلاب از هم جدا می‌کند و خامه را با قلاب از پشت تار بیرون می‌کشد. بافت فرش در واقع متقابل گره‌هایی است که با استفاده از نخ‌های تار و پود و نخ بافت زمینه روی چله ایجاد می‌شود. نخ‌های پشمی، پنبه‌ای، ابریشمی، نخ‌های ابریشم مصنوعی، مانند ابریشم استات و ویسکوز، و خامه تهیه شده از الیاف مصنوعی، در اکثر موارد آکریل، برای چله‌ی فرش به کار برده می‌شود. نخ‌هایی از همین جنس، البته به صورت نازک‌تر برای بافت زمینه‌ی فرش به کار برده می‌شود. خامه‌ی پنبه‌ای به صورت رشته‌های پنبه‌ای مرسریزه شده با خامه‌ی به دست آمده از پسماند ابریشم درهم تنیده می‌شود.

مراحل بافت فرش

تکنولوژی بافت فرش در گذر قرن‌ها تغییر نکرده است. تنها تفاوت این است که لوازم فرش بافی عشایر در گذشته ابتدایی‌تر بود و کارخانه‌های فرشبافی امروزی مجهزتر هستند. دار قالیبافی عشایر از دو تیر چوبی موازی تشکیل می‌شود که با میخ چوبی روی زمین ثابت می‌شود و رشته‌های نخ به این تیرها بسته و کشیده می‌شود. دار افقی را به راحتی می‌توان از مکانی به مکان دیگر منتقل کرد، این ویژگی با سبک زندگی کوچ‌نشینی عشایر مطابقت دارد. دار افقی نسبتاً باریک است و این کم‌عرض بودن دلیل شکل چهارگوش و باریک فرش‌های عشایر است. اما در کارگاه‌های فرشبافی عموماً از دار عمودی استفاده می‌شود که از دو غلتک چرخشی تشکیل می‌شود که با میله‌های عمودی به هم متصل شده‌اند. فرش بافته شده روی غلتک پایین پیچیده می‌شود و بخشی که باید روی آن کار شود، از غلتک بالا پایین می‌آید. غلتک‌ها در دارهای اولیه ثابت بودند و لازم بود که صندلی بافنده بالا برده شود، البته به این ترتیب بافنده می‌توانست بخش بافته شده را ببیند. رشته‌های نخ چله معمولاً بسیار محکم و در فواصل منظم با استفاده از نخ‌های خام ورنگ نشده کشیده می‌شود. بافنده به یکباره و بدون فکر گره‌زنی فرش جدید را شروع نمی‌کند، بلکه بافت را از بخش صافی از نقشه شروع می‌کند و وقتی به مرز بین دو رنگ می‌رسد، نخ را چند بار می‌چرخاند تا بافت محکم‌تر شود. قالیباف نخ‌های مورد نیاز را از گلوله نخ‌هایی بیرون می‌کشد که عموماً روی میله بالایی دار آویزان شده است.‌ همان‌طور که گفته شد، پس از به اتمام رسیدن هر ردیف از گره‌های رنگارنگ، بافنده دو یا سه رشته پود را بین ردیف بافته شده و جدید قرار می‌دهد و با شانه یا دفتین چوبی یا آهنی خود محکم روی بخش بافته شده می‌کوید تا فرش دوام و تراکم لازم را پیدا کند.

مهندسی بافت

تک تک گره‌های فرش به صورت جداگانه زده می‌شود، به این ترتیب می‌توان طرحی پیچیده و با جزئیات رنگارنگ را بافت. قالیباف نقشه فرش را از حفظ یا از روی نمونه می‌بافد. ازآنجایی که بخش بافته شده همواره رو به پایین کوبیده و محکم می‌شود، پرز فرش‌های شرقی در هنگام بافت به سمتی متمایل است که اصطلاحاً به آن خواب فرش گفته می‌شود. پرز فرش همواره به سمت بافت اولیه برمی‌گردد؛ بنابراین می‌توان درباره بالا و پایین، راست و چپ یک فرش گره‌بافی شده صحبت کرد. قالیباف با در نظر گرفتن زمان و هزینه‌ی بافت فرش و برای صرفه‌جویی در مواد، یک رنگ را از پی دیگری با توجه به نقشه در محل مناسب به تارهای فرش گره می‌زند و سپس بافت با رنگ دیگر را شروع می‌کند. بافنده نخ‌های پرز را حین بافت در ارتفاع در نظر گرفته شده قیچی می‌کند. قالیباف یک یا چند رشته پود را پس از به اتمام رسیدن، در جهت مخالف قرار می‌دهد. سپس قالیباف با وسیله‌ی سنگینی، شبیه به شانه روی بخش بافته شده می‌کوبد تا بافت متراکم و محکم شود. سپس پرز فرش را در ارتفاع تعیین شده قیچی می‌کند. قاعده کلی این است که هرچه گره‌ها ظریف‌تر و نقشه پیچیده‌تر باشد، رویه‌چینی باید کوتاه‌تر باشد. اگر پرز فرش بیش از حد بلند باشد، نقشه فرش دیده نخواهد شد.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”