بررسی فرش دستباف قم : طرح ها، تکنیک بافت، جنس و تعداد گره

استان قم در صد کیلومتری جنوب تهران، در حال حاضر تولید کننده یکی از فاخرترین فرش‌های دستباف ایرانی است، فرش‌های نفیس و ابریشمی قم چشم‌ها را نوازش می‌دهد و طرح‌ها و نقشه‌های زیبای آن چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. اگرچه اکثر فرش‌های نفیس و کلکسیونی قدمتی بیش از یک قرن دارند، بااین حال فرش‌های دستباف قم، علی‌رغم قدمت کمتر بسیار باارزش محسوب می‌شوند. قم از دیرباز مرکز بافت فرش نبوده است، اما این استان در خلال یکصد سال گذشته شماری از زیباترین قالیچه‌ها و بافت‌ها را تولید کرده است که هیچ تردیدی در ظرافت و زیبایی آنها وجود ندارد. فرش‌های دستباف قم که کیفیت بسیار بالایی نیز دارند، عمرشان غالباً کمتر از 60 سال است. در واقع این نوع پوشش کف و دیوار قبل از قرن بیستم بافته نمی‌شد و بافت اکثر فرش‌های قم به حدود سال 1940 برمی‌گردد. درست است که پیشینه فرش دستباف قم به اندازه دیگر قالی‌های ایرانی نیست، بااین حال قالیبافان قمی با انتخاب مواد مرغوب و بافت ماهرانه و ظریف این تازگی را جبران کرده‌اند.

 ویژگی‌های فرش دستباف قم

فرش قم کوچکتر از اکثر فرش‌های آنتیک و قدیمی است، اکثر فرش‌های دستباف قم به دلیل کوچک بودن و طرح‌های چشمگیر به دیوار زده می‌شود. به علاوه زدن فرش روی دیوار به حفظ شکل آن کمک می‌کند. فرش آنتیک قم سرمایه باارزشی است که ارزش آن دائماً رو به افزایش است. فرش قم معمولاً از ابریشم و پشم مرغوب به روش تمام گره‌بافی و با تکنیک‌های قدیمی و اصلاح شده به دست هنرمندان ماهر بافته می‌شود. در واقع بعضی فرش‌های قم از دو لایه ابریشم فاخر تشکیل می‌شود که آن را درخشان‌تر و نرم‌تر می‌کند. هرچند بلندی فرش‌های اصیل قم چندان قابل توجه نیست، اما تعداد گره آن بسیار بیشتر از تعداد گره‌های اکثر فرش‌های ایران است. اکثر فرش‌های آنتیک قم 860 ـ 400 گره در هر اینچ مربع دارند که این اجازه را به قالیباف می‌دهد تا طرح‌هایی بی‌نظیر و مسحورکننده را خلق کنند. هرچه تعداد گره‌ها بالاتر باشد، فرش کیفیت بهتری دارد.  هنرمندان قمی نقشه‌هایی پرنقش و نگار را با پیاده‌سازی تکنیکی ظریف روی فرش‌های نفیس قم جاودانه می‌کنند.

طرح و نقشه

فرش دستباف قم معمولاً با رنگ‌هایی جواهرگون و زرین بافته می‌شود که نفیس بودن و طراوت و شادابی آنها را صدچندان می‌کند. آبی، قرمز و عاجی رنگ‌های غالب در فرش‌های دستبافت قم هستند که در حقیقت سه رنگ نمادین فرشبافی اصیل ایرانی هستند. قالیبافان قمی نقشه‌های مختلفی را روی آفریده‌های خود پیاده می‌کنند. درخت زندگی، نمادی از زندگی جاودان، و موتیف‌های ترنجی مختلف متداول‌ترین نقشه‌های فرش دستباف قم هستند، البته منظره یا ترسیم وقایع تاریخی مختلف نیز بر قالی‌های قمی نقش می‌بندد. خطوط تشکیل دهنده این الگوها معمولاً منحنی و پرپیچ و خم است، نرمی را القاء می‌کند و همزمان مهارت قالیباف را نشان می‌دهد. اندازه، مواد، تکنیک بافت، رنگ و طرح، همگی ارزش انکارناپذیر فرش دستباف قم را به نمایش می‌گذارند. هرچند فرش‌های باشکوه ابریشم قم قدمت چندانی ندارند، اما جنس اعلاء و بافت ماهرانه آنها را در زمره نفیس‌ترین فرش‌های جهان قرار داده است.

رنگ در فرش ابریشم قم

رنگ‌های در فرش دستباف ابریشم قم در ابتدا دیده می‌شد محدود به 4 تا 6 رنگ بود اما با گذشت زمان و و متنوع شدن طرح‌ها تعداد رنگ‌ها نیز بیشتر شد بطوریکه رنگ‌های استفاده شده در فرش‌های قم به 16 رنگ رسید. امروزه با پیشرفت در روش‌های رنگرزی تعداد این رنگ‌ها به بیشتر از 40 رنگ رسیده این رنگ‌ها شامل سرمه‌ای، آبی روشن و فیروزه‌ای، طوسی روشن و تیره، یشمی، مسی، مله ای و … هستند. تمام فرایند رنگرزی در کارگاه های رنگرزی در قم بصورت طبیعی انجام می‌شود.

اندازه

از آنجایی که بافت فرش قم زمان‌بر است و دسترسی به مواد آن نیز دشوار است، فرش قم عموماً در اندازه‌های کوچکتر بافته می‌شود. البته فرش‌های قم به ندرت در اندازه‌های بزرگتر نیز بافته می‌شود. فرش‌های کوچک در اندازه 10 در 7 پا و فرش‌های بزرگتر در اندازه 15 در 10 پا بافته می‌شود.

ابریشم واقعی

ابریشم واقعی از پیله کرم ابریشم به دست می‌آید. طول پیله‌ای که کرم ابریشم با یک تار ابریشمی می‌بافد، به هزاران اینچ می‌رسد. برای به دست آوردن ابریشم، پیله کامل جوشانده یا گرم می‌شود تا کرم ابریشم بمیرد؛ سپس پیله باز می‌شود تا یک رشته ابریشمی طولانی به دست بیاید؛ این رشته پیچیده می‌شود تا کلاف یا خامه ابریشمی به دست بیاید.

چگونه مطمئن شویم فرش قمی که می‌خریم ابریشم طبیعی است؟

فرشی که روبرویتان است، از نظر زیبایی بی‌همتا است، در نهایت ظرافت و مهارت بافته شده، به خوبی رویه‌گیری شده و به نظر می‌آید که ریشه‌ها نیز از ابریشم واقعی است. اما باید مراقب باشید که فریب نخورید، چون باز هم ممکن است که فرش ابریشمی نباشد. برای این که بتوانید خریدی مطمئن داشته باشید، دو روش ساده را برای تشخیص ابریشم واقعی توضیح می‌دهیم.

• دستتان را روی فرش بکشید: اگر می‌خواهید ابریشم واقعی را تشخیص دهید، کافی است که دستتان را محکم روی پرزهای فرش بکشید. اگر فرش از ابریشم واقعی بافته شده باشد، کف دستتان گرم می‌شود، اما اگر ابریشم مصنوعی باشد، دست سرد می‌ماند. برای این که بهتر بتوانید این اختلاف دما را تشخیص بدهید، بهتر است، فرشی را که از اصالت آن اطمینان دارید، همراه ببرید و آن را معیار مقایسه قرار بدهید.
• سوزاندن: حداقل فایده این آزمایش این است که شما را حرفه‌ای نشان می‌دهد و در واقع به تشخیص ابریشم واقعی نیز کمک می‌کند. یک تکه کوچک از ریشه فرش را ببرید یا یک گره از پشت فرش را بکشید، مسلماً این کار نباید باعث اعتراض فروشنده بشود. سپس این تکه نخ را بسوزانید، به خاکسترش نگاه کنید و دود آن را بو کنید. اگر نخ سلولز (ابریشم مصنوعی یا ریون) باشد، خاکستر نرم و گچی خواهد بود و بویی مانند سوختن کاغذ می‌دهد، چون اکثر کاغذها از سلولز ساخته می‌شود. اگر نمونه ابریشم واقعی باشد، نخ جمع می‌شود، به رنگ سیاه درمی‌آید و خاکستر پوسته پوسته‌ای را تولید می‌کند که بویی مانند بوی سوزاندن مو می‌دهد، چرا که در حقیقت دارید پروتئین می‌سوزانید که هم در مو و هم در ابریشم وجود دارد. مراقب باشید که بوی کبریت را با بوی خاکستر اشتباه نگیرید، همچنین مراقب باشید که خودتان یا مغازه را به آتش نکشید.