تابلو فرش دستباف: استفاده از طرح منظره، گل و چهره برای بافت قالی

تابلوفرش به فرش‌هایی گفته می‌شود که تصویری از یک منظره، مکان یا دوران خاص یا چهره افراد مشهور بر روی آن بافته شده است. طرح تابلوفرش می‌تواند نقشه سنتی شکارگاه، یک پرتره ساده یا انبوهی از حیوانات و انسان‌ها باشد. تابلوفرش دستباف ایرانی فرشی تزئینی است که زینت‌بخش دیوار اتاق‌ها و سرسراها می‌شود. طرح‌ها و نمونه‌های تابلوفرش‌ها کاملاً با طرح‌های فرش‌ها و قالی‌هایی که روی زمین انداخته می‌شود، تفاوت دارد. ابریشم ماده‌ی اصلی برای بافت تابلوفرش‌های نفیس است، البته پشم نیز در بافت این آثار هنری به کار برده می‌شود. تابلوفرش پس از اتمام بافت معمولاً قاب گرفته و فروخته می‌شود. آثاری از بافت تابلوفرش در سده نهم قبل از میلاد یافت شده است و بافت این آثار زیبا در پایان سده‌ی نوزدهم در ایران، به ویژه در شهرهای اصفهان، کرمان، قم و تبریز به اوج رسید.

تاریخچه تابلو فرش دستباف ایرانی

بافت تابلوفرش در ایران قدمتی دیرینه دارد. معروف‌ترین تابلوفرش ایرانی “بهار خسرو” در کاخ سلطنتی تیسفون، پایتخت ایران در عهد ساسانیان قرار داشته است. گفته می‌شود که بهار خسرو با نخ‌های زرین بافته شده و جواهرات نیز روی فرش را پوشانده بوده است، برای نشان دادن برف سفید روی قله کوه از الماس، برای تجسم چمنزار و برگ‌های سرسبز درختان از زمرد، برای نشان دادن رودها و نهرها از یاقوت کبود و برای جان بخشیدن به میوه‌ها و گل‌ها از سنگ‌های قیمتی رنگارنگ استفاده شده است. زمانی که عرب‌ها تیسفون را در سال 637 بعد از میلاد تسخیر کردند، این شاهکار هنری را تکه تکه کردند و هر یک تکه‌ای را به غنیمت بردند. یکی از مورخان عرب می‌گوید که به هر یک از شصت هزار سرباز عرب تکه‌ای از این تابلوفرش باارزش رسید. نخستین شواهد باستان‌شناختی از طراحی فرش در عراق بر روی یک نقش برجسته آشوری (مربوط به سال 800 قبل از میلاد) کشف شد. باستانشناسان به سال 1949 میلادی (1328 هجری) تابلوفرشی را در مقبره‌ای سکایی کشف کردند که بیش از 2500 سال در یخ نگهداری شده بود، این فرش همان فرش معروف پازیریک است که امروزه در موزه هرمیتاژ در سن پترزبورگ نگهداری می‌شود. چون پشم آسیب‌پذیر و شکننده است، از سده شانزدهم میلادی به قبل فقط چند تابلوفرش‌ انگشت‌شمار باقی مانده است، البته چند نمونه تابلوفرش متعلق به سده‌های شانزدهم ـ هفدهم میلادی در موزه‌های اروپایی وجود دارد که یکی از معروف‌ترین آنها “تابلوفرش شکارگاه” (1543 میلادی یا 922 هجری شمسی) است که در موزه پولدی پتزولی نگهداری می‌شود. عهد سلطنت شاه بزرگ سلسله صفویه، شاه عباس کبیر دوران طلایی فرشبافی در ایران بود. فرش‌های نفیس غالباً به پادشاهان اروپایی پیشکش می‌شد. فرش‌های معروف به فرش‌های لهستانی، که زمانی تصور می‌شد، در لهستان بافته شده‌اند، در واقع در ایران در دوران صفویه (1100 ـ 880) بافته شده‌اند. پس از حمله افغان‌ها به ایران در سال 1100 هجری شمسی، صنعت فرشبافی تا اواسط سده‌ی نوزدهم میلادی، یعنی زمان علاقمند شدن غربی‌ها به خرید فرش‌های ایرانی رو به افول گذاشت. تاجران اروپایی مانند برادران کاستلی کارگاه‌های فرشبافی را در تبریز و کرمان برپا کردند. فرش “طاووس” به سفارش برادران کاستلی بافته شد. تابلوفرش در پایان سده‌ی نوزدهم میلادی به صورت سفارشی، عمدتاً در کرمان و کاشان بافته می‌شد. اعتبار این کار را باید به شاهزاده قاجار فرمان فرما داد که پس از تحصیل در زمینه نقاشی و طراحی در وین به ایران بازگشت و بافندگان کرمانی را تشویق کرد که طرح‌های تابلوفرش‌های غربی را کپی کنند. طرح‌های تابلوفرش در اوایل سده بیستم میلادی عمدتاً چهره پادشاهان، داستان‌هایی از انجیل و قرآن و قهرمانان افسانه‌ای بود. پرتره رهبران معاصر نیز در فرش‌های جدیدتر دیده می‌شود. پرویز تناولی، مجسمه‌ساز شهیر ایرانی تصویری از نخستین تابلوفرش‌های ایران را در سال 1354 شمسی (1975 میلادی) در کتابی به نام “شیرهای ایران” گردآوری کرد که در موزه‌های سراسر جهان رونمایی شد. تابلوفرش‌های محبوبی از دهه 1980 میلادی به این‌سو بافته شده است که شباهت تکان‌دهنده‌ای به نقاشی‌ها و صحنه‌هایی دارد که شاعران نام‌آوری مانند عمرخیام و حافظ آنها را توصیف کرده‌اند. بسیاری از تابلوفرش‌های ایرانی، به ویژه تابلوفرش‌های تبریز به گونه‌ای طراحی و بافته شده‌اند که بتوان آنها را مانند تابلوی نقاشی قاب گرفت و بر روی دیوار آویخت.

کیفیت مواد اولیه برای بافت تابلو فرش دستباف ایران

بافت تابلوفرش قدمتی چندصدساله دارد. تابلو در اصل واژه‌ای فرانسوی است که منظره یا چشم‌اندازی مانند یک عکس یا تصویری گرافیکی را توصیف می‌کند. تابلوفرش امروزه اثر کمیابی است که در زمره باارزش‌ترین فرش‌های شرقی و ایرانی در سراسر جهان قرار می‌گیرد. معمولاً در طرح تابلوفرش جزئیات بسیاری رسم می‌شود. تابلوفرش با ابریشم یا ترکیبی از ابریشم و پشم بافته می‌شود، هرچند قرن‌ها است که فرش‌های پشمی بافته می‌شود. بعضی تابلوفرش‌ها ماهیتی عشایری دارند و از پشم زبرتر بافته می‌شوند و ابریشم به ندرت در بافت آنها به کار برده می‌شود. بافت این تابلوفرش‌ها ضخیم‌تر است و تعداد گره‌های کمتری در هر متر مربع دارند. تابلوفرش‌هایی که در آنها ابریشم یا پشم بسیار مرغوب به کار برده شده یا از ابریشم برای مشخص کردن بخشی از طرح استفاده شده، عمدتاً بر روی دیوارهای داخلی خانه‌های مجلل، بناهای حکومتی، کاخ‌ها یا قصرها آویخته می‌شود. برخلاف فرش‌های سنتی که بر روی زمین پهن می‌شد و رفت و آمدهای مکرر را تحمل می‌کرد، این تابلوفرش‌ها وضعیت اولیه خود را بر روی دیوار حفظ می‌کند و بنابراین صاحب تابلوفرش می‌تواند آن را به قیمت بالایی به فروش برساند. در واقع تابلوفرش یکی از اقلام ثابت و پرطرفدار حراج‌های معتبر در سراسر جهان است. همچنین نمایشگاه‌های معتبر اروپا، آسیا و امریکای شمالی نیز تابلوفرش‌های زیبایی را به نمایش می‌گذارند. تابلوفرش جایگاه شاخصی در مجموعه‌های موزه‌ها دارد.

طرح‌های تابلو فرش

طرح‌ها و نقشه‌های تابلوفرش کاملاً با طرح فرش‌ها و قالی‌های شرقی و ایرانی که روی زمین پهن می‌شود، تفاوت دارد. از طرح‌های معمول این قالی‌ها می‌توان به نقشه‌های سراسری افشان با انبوهی از شاخه‌های باشکوه و درهم تنیده‌ی درختان، نقشه لچک ترنج مرکزی و نقش و نگارهای هندسی زیبا اشاره کرد. حال آن که تابلوفرش‌ها با طرح‌های خیال‌انگیزی همچون شکارگاه، چهار فصل، پرتره، حیوانات، انسان‌ها، چهره شخصیت‌های مهم و داستان‌های انجیل و قرآن بافته می‌شود. بعضی از این تابلوفرش‌ها ادای احترامی است به شاهان، وزرا، چهره‌های سیاسی و قهرمانان ملی. برخی بافندگان نیز صحنه‌هایی را جاودانه می‌سازند که یادآور نبردی خاص یا رخدادی مهم در تاریخ جهان است. همان‌طور که متوجه شدید، تنوع طرح‌های تابلوفرش به گستردگی تاریخ است. هر تابلوفرش داستان خاصی را در نهایت زیبایی از دل تاریخ بازگو می‌کند.

تابلوفرش: یک اثر هنری کمیاب

تابلوفرش اثری هنری است که تک تک گره‌های آن با دستانی هنرمند از روی نقشه‌ای بافته می‌شود که در ذهن و تصور هنرمند طراح خلق شده است. همان طور که هیچ دو نفری یک شیء، یک مکان یا یک فرد را دقیقاً مانند هم نمی‌بینند، هیچ دو فرشی نیز دقیقاً مانند هم نیستند، حتی اگر یک فرد آنها را بافته باشد. تصاویری که بر تابلوفرش نقش می‌بندد، در نهایت دقت و با صرف ساعت‌ها کار سخت طراحی شده است و فقط پس از ساعت‌های متمادی فکر، استفاده از تناسبات هندسی و ریاضی، تعادل طرح و رنگ است که تصویر در ذهن هنرمند شکل می‌گیرد و او می‌تواند آن را پیاده کند و به اشتراک بگذارد.

نمونه‌هایی از ارزشمندترین تابلوفرش‌های دستباف ایران در موزه‌های جهان

طاووس

طرح این تابلوفرش معروف طاووسی نسبتاً عجیب و غریب است که در میان گل‌ها در مرکز ترنجی که بر روی زمینه‌ای صورتی نقش بسته است، پرهای خود را کاملاً باز کرده است. ترنج مرکزی در دل ترنجی بزرگتر و مملو از گل با زمینه‌ای به رنگ قرمز تیره قرار گرفته است. نگاره‌ها و دسته گل‌های مجزا با گل‌های یک در میان صورتی و سپید رنگی به هم وصل شده‌اند که زمینه کرم رنگ منتهی به حاشیه‌ها را پر کرده‌اند. رنگ‌های پاستلی و طرح‌های گلدار مشخصه‌ی فرش‌های راور کرمان است. جالب‌ترین ویژگی این تابلوفرش برای یک مجموعه‌دار عبارت “به سفارش کاستلی” است که در پایین فرش به صورت سر و ته نقش بسته است. برادران کاستلی تاجرانی ایتالیایی، احتمالاً ونیزی بودند که در دهه 1880 میلادی به ایران آمدند و تجارت فرش را در تبریز شروع کردند، همچنین پس از مدتی دارهای قالیبافی بیشتری را در کرمان برپا کردند. اندازه تابلوفرش طاووس با اندازه معمول فرش‌های کاستلی که عموماً بزرگ است، تفاوت دارد. آیا احتمال دارد که فرش بریده شده و به این اندازه درآورده شده باشد؟

بهرام گور

بهرام گور فرشی است که در نهایت ظرافت و مهارت بافته شده و واقعه‌ای را نشان می‌دهد که در خلال یکی از شکارهای بهرام گور، شاه ساسانی (438 ـ 421 بعد از میلاد) اتفاق افتاده و شاعر بزرگ ایرانی قرن ششم، نظامی گنجوی نیز شعری را در وصف آن سروده است. در جوار شاه نیز شاهزاده‌ای حرکت می‌کند که شاهینی را بر بازو دارد. معشوقه شاه و خدمه‌اش نیز شکار شاه را از نزدیک نگاه می‌کنند. بهرام گور که شکارچی ماهری نیز بود، لاف زده بود که می‌تواند هر حیوانی را در هر وضعیتی بزند. معشوقه بهرام از او خواسته بود که فقط با یک تیر گوش شکار را به پایش بدوزد. شاه تیر را آن‌قدر نزدیک به سر یک خر وحشی می‌زند که گوش او را خراش می‌دهد. وقتی خر پای پشتش را برای خاراندن محل خراش بلند می‌کند، بهرام تیر دوم را پرتاب می‌کند و موفق می‌شود که از آزمون دشوار معشوقه سربلند بیرون بیاید. طرح این تابلوفرش صحنه‌ی موفقیت شاه در این شکار افسانه‌ای است که در آن سگ‌هایی در تعقیب گوزن و خرگوش و مرغابی‌هایی در حال شنا در نهری آرام نیز‌ دیده می‌شود. طراح فرش به جزییات لباس‌های قجری و ساز و برگ اسب‌ها کاملاً توجه کرده است. خطاطی زیبایی که در سه حاشیه فرش نقش بسته است، نیز نسخه‌ای از شعر وزین نظامی گنجوی است.

پرندگان و حیوانات مختلف

هر اینچ از زمینه این فرش روح‌انگیز با پرندگان و جانورانی در اندازه‌ها و شکل‌های مختلف پوشیده شده است. اگر دقت کنید می‌توانید شیر، یوزپلنگ، گربه، اسب، پرندگان وحشی، پرندگان اهلی، پرندگان مرغزار و چند نوع گوزن را روی فرش ببینید. دو حیوان عجیب در هر طرف درخت، پنجه‌هایشان را بر روی درخت می‌کشند. دو دارکوب به درخت نوک می‌زنند و ماری نیز دور درخت پیچیده است، دو قو نیز در لانه پرنده جای گرفته‌اند. یک درخت سرو هندسی در میانه این آشفتگی رنگارنگ سر به آسمان برافراشته است و در پایین تنه درخت نیز چندین پرنده، از جمله چهار جوجه مرغ دیده می‌شود. بدنه درخت از دو شیر تشکیل می‌شود که گربه‌های سفیدی بالای سر آنها قرار گرفته‌اند، در هر دو طرف نیز حیوان قهوه‌ای رنگ محوی دیده می‌شود. در هر طرف دو گربه نارنجی کوچکتر، یک حیوان کوچک سفید، یک عنکبوت و دو اسب سفید زین شده نیز بافته شده است، تمام این نقوش روی زمینه‌ای به رنگ نیلی نقش بسته است که گل‌ها و پروانه‌ها به زیبایی آن افزوده است. سرزندگی و نشاطی که در این فرش موج می‌زند، با حاشیه‌های آرامی قاب گرفته شده است که طرح‌های گلدار هندسی سنتی بر روی زمینه‌ای روناسی دارند.

خسرو و شیرین

شاهزاده خسرو، که بعدها با نام خسروپرویز از سال 628 ـ 590 پس از میلاد بر ایران سلطنت کرد، با خدمتکارش در حال تاخت به سوی شمال است که دیدن آب‌تنی کردن دخترکی دلفریب او را در جا میخکوب می‌کند و خسرو در دام عشق گرفتار می‌شود. این لعبت زیبارو همان شیرین، شاهزاده ارمنی است. نظامی گنجوی داستان این عشق را به زیبایی در اشعار خود بازگو کرده است. در دو سمت چتری، نشانه سلطنت، که بر سر خسرو سایه افکنده است، عبارت تصویر خسرو و شیرین درج شده است. در سمت چپ خسرو شیری خفته است که نماد قدرت است و گل‌ها به زیبایی آن افزوده است. این تابلوفرش حاشیه بسیار پهنی دارد که در هر گوشه آن، چهره‌ی شاهزاده ساسانی در مقابل منظری مینیاتوری نقش بسته است. شیرهای ژیان در بالا و پایین و چپ و راست حاشیه از تاج سلطنت محافظت می‎کنند، این که گاهی دو شیر در کنار هم قرار گرفته‌اند، نشان دهنده اهمیتی است که در آن زمان برای مقام ملکه قائل بودند. گوزن‌های شکار شده نیز در بالای باغی دیده می‌شوند که در آن گلها، یک خرگوش و یک گاو وجود دارد.

پدربزرگ و نوه

در ایران تابلوفرش و به ویژه تابلوفرش پرتره، مانند تابلوی نقاشی غالباً قاب گرفته و به دیوار آویخته می‌شود. در تابلوفرش ایرانی و قاب شده‌ی فوق تصویری از یک پیرمرد و پسربچه، احتمالاً پدربزرگ و نوه می‌بینید. بازتولید تغییرات رنگی که برای نشان دادن چین و چروک‌ها، ریش و لکه بزرگ روی صورت پیرمرد لازم است، حتی برای یک نقاش دشوار است، چه برسد برای یک بافنده. به نظر می‌رسد که پدربزرگ و نوه فرش‌هایشان را برای فروش از روستا به شهر آورده‌اند. نگاه هوشیار نقش  بسته بر صورت پدربزرگ با حالت معصومانه چهره پسربچه در تضاد است. فرش‌های فروشی نیز به نوبه خود شاهکارند، فرش بزرگتر نقوش هندسی زیبا دارد و فرش کوچکتر مزین به نقوش پرندگان و گل‌ها است. امضاء محوی (“حسنی” ـ ؟) نیز در گوشه بالایی دست چپ این فرش نفیس تبریزی دیده می‌شود.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”