رجشمار فرش دستباف: نحوه محاسبه تعداد گره برای تعیین کیفیت بافت

بسیاری از فروشندگان فرش سعی می‌کنند که تعداد گره‌ها را تنها معیار کیفیت فرش معرفی کنند. اگرچه تعداد گره‌های بیشتر به معنای طولانی‌تر بودن فرایند بافت فرش است، اما معیارهای دیگری نیز باید برای سنجش مرغوبیت فرش در نظر گرفته شود. تعداد گره‌های فرش از 40 گره در هر اینچ مربع تا 1200 گره متغیر است. برای این که بهتر متوجه تاثیر تعداد گره بر بافت فرش بشوید، کافی است که گره‌ها را مانند پیکسل‌های صفحه‌ی نمایشگر تصور کنید. هرچه تعداد پیکسل‌ها یا گره‌ها بیشتر باشد، وضوح تصویر یا نقشه نیز بالاتر است. بنابراین اگر بافنده بخواهد نقشه‌ای با جزییات زیاد را ببافد، باید از تعداد گره‌های بیشتری استفاده کند. طرح‌هایی که در آنها خطوط منحنی به کار رفته، به گره‌های بیشتری نیاز دارند. حال آن که طرح‌های هندسی غالباً با گره‌های بسیار کمتری بافته می‌شود و در عین حال باز هم کیفیت بالایی دارد. گره‌شماری در ایران عموماً در رج انجام می‌شود. یک رج تعداد نخ‌های تار در 7 سانتیمتر است. فرش 30 رج با 140 ـ 120 گره در هر اینچ مربع، معمولاً درجه تجاری و کیفیت متوسط دارد. فرش‌های 50 رج کیفیت بالاتری دارند و مرغوب محسوب می‌شوند. فرش 50 رج معمولاً 330 گره در هر اینچ مربع دارد. فرش 80 رج حدود 900 گره در هر اینچ مربع دارد و فرشی نفیس به شمار می‌آید. بافندگان فرش به طور متوسط بین 8000 ـ 4000 گره در روز می‌زنند. بنابراین یک بافنده برای بافت یک فرش  نه در دوازده اینچ که مانند بسیاری از فرش‌های عالی بیجار، 350 گره در هر اینچ دارد، به بیش از دو سال زمان نیاز دارد.

انواع گره فرش‌های دستباف ایرانی و شرقی

گره نامتقارن

گره نامتقارن گره فارسی یا سنه نیز نامیده می‌شود. این تکنیک گره‌زنی به تکنیک فارسی‌باف موسوم است. برای زدن گره نامتقارن باید نخ فرشبافی را که در تصویر با رنگ قرمز نشان داده شده است، به صورت حلقوی دور نخ تار، که با رنگ کرم، نشان داده شده بپیچید و سر آزاد نخ را از زیر تار مجاور رد کنید. بین هر دو ردیف گره‌زنی شده، یک یا چند ردیف پود وجود دارد که با رنگ آبی در تصویر مشخص شده است. تکنیک گره نامتقارن به بافنده اجازه می‌دهد که جزییات بیشتر را با تراکم بالاتر ببافد. گره سنه در کارگاه‌های فرشبافی ایران، هندوستان، ترکیه، مصر و چین به کار برده می‌شود.

گره متقارن

خاستگاه گره متقارن یا ترکی کشور ترکیه است و این نوع گره در این کشور ابداع شده است. این تکنیک گره‌زنی ترکباف نیز گفته می‌شود. برای زدن گره ترکی باید نخ فرشبافی، که با رنگ قرمز در تصویر نشان داده شده، را به صورت حلقوی و جداگانه دور دو تار مجاور (مشخص شده با رنگ کرم) بپیچید. پس از هر ردیف گره‌زنی شده، یک یا چند ردیف پود (مشخص شده با رنگ آبی) قرار می‌گیرد. گره متقارن بافت فرش را محکم‌تر می‌کند و عموماً برای بافت فرش‌های ضخیم کاربرد دارد. گره ترکی در ترکیه، ناحیه قفقاز و در بخش‌های غربی ایران توسط اقوام ترک و کرد زده می‌شود. گره ترکی در بعضی فرش‌های اروپایی نیز دیده می‌شود.

گره تبتی

ساختار گره تبتی کاملاً با گره‌های دیگر تفاوت دارد. برای زدن این گره میله‌ای (مشخص شده با رنگ قهوه‌ای) موقتاً در امتداد عرضی فرش، جلوی تارها (مشخص شده با رنگ کرم) گذاشته می‌شود. سپس بافنده نخ بلند فرشبافی (مشخص شده با رنگ قرمز) را دور دو تار و سپس دور میله می‌پیچد. پس از آن که یک ردیف کامل گره زده شد، بافنده حلقه‌های دور میله را می‌برد تا گره ایجاد شود.

گره جفتی

منظور از گره جفتی (مشخص شده با رنگ قرمز) این است که گره به جای دو تار، روی چهار تار (مشخص شده با رنگ کرم) زده می‌شود. پس از هر ردیف گره نیز یک یا چند ردیف پود (مشخص شده با رنگ آبی) قرار می‌گیرد. بافت فرش با گره جفتی سریع‌تر پیش می‌رود، اما این سرعت به بهای کاهش تراکم فرش به دست می‌آید. در نتیجه دوام فرش کمتر می‌شود و سطح فرش گاهی شل و نامرتب به نظر می‌آید. چنین فرشی ارزان‌تر است و طبعاً کیفیت پایین‌تری دارد. گره جفتی می‌تواند متقارن یا نامتقارن باشد. گره جفتی در فرش‌های خراسان دیده می‌شود.

اهمیت رج شماری

چون گره‌های فرش دستباف با دست زده می‌شود و هر بافنده تقریباً می‌تواند 8000 گره در روز بزند، از حاصلضرب تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع (kpsi) در ابعاد فرش می‌توان زمان و نیروی لازم برای بافت فرش را تخمین زد. بافت یک فرش نه در دوازده پا، 12 ـ 9 ماه زمان می‌برد. این ترکیب رنگ و نقشه فرش است که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. طرح فرش، پیچیدگی آن و مهارت بافت نقش کلیدی در زیبایی فرش دارد، این پیچیدگی‌ها مقایسه کردن فرش‌های با تراکم یکسان اقوام عشایر، روستاها یا کشورهای مختلف را دشوار می‌کند. به علاوه هر قوم و کشوری روش خاص خود را برای رجشماری فرش دارد. از این گذشته بافندگان هر قوم و کشوری از گره‌های مختلف استفاده می‌کنند.

روش ایرانی برای شمارش گره‌ها

قرن‌ها است که ایرانیان از دو روش برای سنجش کیفیت بافت فرش استفاده می‌کنند. با ما همراه باشید تا با یکی از قدیمی‌ترین رازهای بازار فرش ایران آشنا شوید.

روش سنتی گره‌شماری

زمانی که بحث شمارش تعداد گره‌ها به روش ایرانی پیش می‌آید، یکی از دو اصطلاح خفت و رج مطرح می‌شود، خفت عموماً در اصفهان و رج در تبریز به کار برده می‌شود. این دو روش علی‌رغم تفاوت‌های جزئی برای شمارش تعداد گره‌ها در یک ناحیه از فرش، بر اصول یکسانی استواراند.

اندازه‌گیری با خفت

خفت یکی از قدیمی‌ترین روش‌های اندازه‌گیری در ایران است. برای سنجش تراکم فرش به روش خفت به شرح زیر عمل کنید:

• فرش را برگردانید تا پشت آن رو به سقف باشد.
• با خط‌کش 6.5 سانتیمتر از عرض فرش را اندازه بگیرید.
• تعداد گره‌ها را در این ناحیه 6.5 سانتیمتری بشمارید.

به این ترتیب خفت فرش را به دست می‌آورید. می‌توانید با توجه به مقیاس زیر از این عدد برای برآورد کیفیت فرش استفاده کنید:

• بسیار مرغوب: بیشتر از 75
• مرغوب: بین 74 ـ 60
• متوسط: 59 ـ 40
• کیفیت پایین: 39 ـ 15
• کیفیت بسیار پایین: 14 یا کمتر

رجشماری

مراحل رجشمار فرش نیز مانند محاسبه خفت است، با این تفاوت که به جای 6.5 سانتیمتر باید 7 سانتیمتر از فرش را در نظر بگیرید. چون اندازه نمونه اندکی تفاوت دارد، مقیاس تعیین کیفیت فرش نیز متفاوت است:

• بسیار مرغوب: بیشتر از 85
• مرغوب: بین 84 ـ 70
• متوسط: 69 ـ 50
• کیفیت پایین: 49 ـ 25
• کیفیت بسیار پایین: 24 یا کمتر

رجشماری فرش‌های دستباف شرقی

فرش‌های دستباف در بنارس هندوستان با دو عدد، مانند 5/40، 9/60 یا 12/60 درجه‌بندی می‌شوند. عدد اول نشان دهنده‌ی تعداد گره‌ها در نه دهم اینچ از عرض فرش است. عدد دوم نشان دهنده‌ی تعداد گره‌ها در چهار و نیم اینچ از طول فرش است، از ضرب این دو عدد در هم عدد 4.05، یعنی تقریباً 4 اینچ، به دست می‌آید. بنابراین یک روش ساده برای شمارش تعداد گره در هر اینچ مربع این است که دو عدد را در هم ضرب و بر 4 تقسیم کنید. برای مثال در یک فرش با کیفیت 9/60،( 540=60*9 و 135=4/540)، 135 گره در هر اینچ مربع داریم. دقت داشته باشید که اکثر فرش‌های هندی با گره نامتقارن بافته می‌شود، بنابراین فقط یک بخش از گره را می‌توانید پشت فرش ببینید. کیفیت فرش دستباف ایرانی در پاکستان به صورت 16/16 یا 18/16 بیان می‌شود، این اعداد تعداد گره‌ها را در هر اینچ از تار و پود نشان می‌دهد. برای مثال فرش دستباف کاشان با کیفیت 18/16 ، 288 گره در هر اینچ مربع دارد. این فرش‌ها نیز با گره نامتقارن بافته می‌شود، بنابراین فقط یک بخش از گره، یعنی همان تار پشت فرش دیده می‌شود. در فرش‌های معروف به بخارای دوبل پاکستان، روش متفاوتی برای تعیین کیفیت فرش به کار برده می‌شود. این معیار به صورت 18/9، 20/10، 22/11 و 24/12 بیان می‌شود. در این فرش‌ها تارها از یک سمت به سمت دیگر کشیده می‌شود و گره نامتقارن نیست، بنابرین هر دو بخش گره در پشت فرش دیده می‌شود. مراقب باشید که هر گره فرش بخارا را دو بار نشمارید. چینی‌ها از اصطلاح کاملاً متفاوتی به نام تعداد خط، مانند 70، 90 یا 120 خط استفاده می‌کنند. تعداد خط معادل تعداد گره‌ها در یک فوت از عرض فرش است. بنابراین فرش 90 خط فرشی است که در هر فوت از عرض آن 90 گره وجود دارد. یک فرش 90 خط چینی تقریباً 56 گره در هر اینچ مربع دارد. فرش چینی با طرح ایرانی که کیفیت 160 خط دارد، در واقع 177 گره در هر اینچ مربع دارد. فرش 240 خط نیز حدود 400 گره در هر اینچ مربع دارد. فرش چینی با گره نامتقارن بافته می‌شود، بنابراین فقط یک بخش از گره پشت فرش دیده می‌شود.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”