طرح شاه عباسی در فرش دستباف ایرانی: تاریخچه، انواع و نماد ها

ویژگی‌ها و عامل مهمی که فرش ایرانی را معروف و جهانی ساخته است، طراحی دلپذیر، متنوع و منحصر به فرد آنهاست. هر یک از فرش‌های ایرانی طراحی خود را دارند، به طوری که هزاران طرح جذاب را می‌توان در تمام فرش‌های ایرانی مشاهده کرد. هر کدام از این طرح‌ها بسیار زیبا و دارای هماهنگی کامل هستند. در میان طرح‌های دستباف ایرانی طرح شاه عباسی یکی از پر طرفدارترین و قدیمی‌ترین طرح‌های فرش ایرانی است.

طرح فرش دستباف ايران

تلاش‌های مشترک طراحان، همراه با کارهای رنگرز‌های با تجربه و ابریشم گرانب‌ها و هنر بافندگی، در نهایت منجر به تولید زیباترین و باشکوهترین فرش ایرانی می‌شود. دوام و زیبایی منحصر به فرد قالی‌ها و فرش‌های ایرانی، همراه با کیفیت ویژه پشم و رنگ‌های درخشان و ثابت آن، قالی‌های ایرانی را شهرت جهانی داده و آنها را به تاج دار هنر و صنایع فرش جهان نموده است. پیشرفت به سوی کمال در طرح فرش‌های ایرانی به تدریج صورت گرفت. براساس شواهد تاریخی، طرح‌های قبل از سلسله صفوی، همه هندسی بودند. در طول این دوره هنر طراحی فرش مانند سایر هنر‌های زیبا به کمال رسید. همچنین باید تأکید کرد که در همان زمان نقوش‌هایی که بر روی کاشی‌های ساختمان به تصویر کشیده شده بودند، فرم گچ بری‌ها و طرح‌های فرش همه روی هم تاثیر داشتند و غنی شده بودند.

روند تکامل طراحی برگ پالمت در فرش‌ها

یک طرح پالمت عبارت است از یک برگ آزاد متداول که یک گل را بدون الگو برداری از گونه‌های گلدار شبیه به خود را دارد. در هنر شرقی باستانی ما دو نوع پالمت پیدا می‌کنیم، یکی از لوتوس‌ها و دیگری از درخت خرما منشا می‌گیرند. پالمت اولی، محصولی از هنر مصری است، که شامل یک کاسه‌ی گلی، دو پیچک و یک نیمه رز می‌باشد. شکل دوم، که توسط هنر آشوری ایجاد شده، دو ورقه مارپیچی و چند برگ متقارن را نشان می‌دهد که بیانگر پالم می‌باشد، که معنایی نمادین از یک درخت مقدس را به مخاطبین ارائه می‌کند.

 طرح گلبرگ پالمت (شاه عباسی)

این بیانیه به طور کلی برای طرح‌ها و تصاویر مربوط به دوران صفویه استفاده می‌شود: گل‌های ساده و ترکیبی از چند گلبرگ، منحنی‌های پیچ خورده، طرح‌های عربی و تصاویری شبیه به ابرهای چینی، همه در این طراحی‌ها به چشم می‌خورند. انواع طرح‌های شاه عباسی عبارتند از: طرح کلی، قاب مدور گوشه‌ای، درخت، حیوانات، شیخ صفی، مجموعه‌ای از مناره‌های کوچک، طرح تغییر یافته (طراحی شاه عباسی با برخی تغییرات)، مناره‌های مدل پیزلی و طراحی قاب مدور گوشه‌ای نازک بافته.

طرح گل پالمت سرتاسری

زمینه این نوع فرش به طور کامل توسط برگ‌های در هم فرو رفته، گل‌های عربی و چینی و منحنی‌ها و خطوط قوسی کاملا پوشیده شده است. در برخی از طرح‌ها می‌توان حیوانات را در بین برگ‌ها و شاخه‌ها مشاهده کرد. همه این طرح‌ها با حاشیه‌های باریک و وسیعی پوشیده شده است. حاشیه‌ها شامل گل رز، برگ پالم یا برخی از تصاویر هندسی است. طرح گل پالمت سرتاسری فاقد مدالیون مرکزی و چهار گوشه زمینه است. با وجود طرح گل پالمت تکراری سرتاسری، طرح‌های ردیف پایین تر در ردیف‌های بالا تکرار نمی‌شوند و فقط قسمت میانی فریم فرش را تشکیل می‌دهند.

طراحی مدالیون گوشه (شاه عباسی)

این طرح قبل از استفاده توسط طراحان قالی برای تزئین کاور‌های چرمی کتاب استفاده شده بود. در این طرح، مدالیون مرکزی، یا دایره‌ای یا الماسی شکل، با چهار شکل مشابه به نام گوشه (Lachak) در چهار گوشه فرش احاطه شده است. در بسیاری از موارد، گوشه‌ها از شکل مدالیون استخراج شده‌اند. مدالیون شامل پالمت، برگ‌های انتزاعی و سایر تصاویر است. پس زمینه‌ای که در فضای بین گوشه‌ها و مدالیون مرکزی تولید می‌شود، بیضی شکل است و در حاشیه‌ها پایان می‌یابد. طرح‌های بدون گوشه به نام مدالیون شاه عباسی نامگذاری شده‌اند.

طرح حیوانات شاه عباسی

این فرش‌ها معمولا در کرمان و قم بافته شده‌اند. این طرح‌ها انواع مختلف ایده‌های هنرمندان را در ترکیب تصاویر سنتی و حیوانات در بر گرفته است. طراحی فرش پر از گل‌های شاه عباسی و چینی است که با گوشه‌ها و حاشیه‌های حاوی حیوانات احاطه شده‌اند. در این طرح، گوزن‌ها، گرگ‌ها، شیرها و غزال‌ها در هماهنگی کامل با شاخه‌های پیچ خورده در نقوش فرشی پراکنده می‌شوند.

طرح شاه عباسی با مناره‌های کوچک

مناره‌های کوچک در تمام زمینه فرش، ویژگی اصلی این طراحی است. بنابراین، گوشه‌ها یک چهارم مدالیون نیستند، بلکه در طول کل زمینه می‌چرخند.

طرح شاه عباسی مدل شیخ صفی

این طرح الهام بخش آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. مدالیون مرکزی، توسط گل‌های زیادی احاطه شده است (گل های خرمالو). این گل‌ها نیز برای گوشه‌ها (که هر یک دارای اندازه یک چهارم مدالیون مرکزی هستند) نیز استفاده می‌شود. طرح‌های جانبی ترکیبی از پانل‌های فرش شیخ صفی و کتیبه‌ای است که به طور متناوب در طول طرح مرتب شده‌اند. گل ها در میان این الگوها قرار گرفته‌اند. دو شکل گلدسته مانند به جای دو انتهای مدالیون استفاده می‌شود.

طرح گلبرگ پالمتی (شاه عباس تصرفی)

عوامل اصلی این طرح مشابه تصاویر شاه عباسی هستند. اما در این طرح برخی تغییرات مانند نادیده گرفتن گوشه‌ها و استفاده از نیمه مدالیون در زمینه ساختار اصلی بوجود آمده است.

گل نیلوفر آبی در طرح شاه عباسی

گل نیلوفر آبی به شکل ها و روش‌های مختلف بعد از گل هشت پر، پر کاربردترین طرح از گذشته تا امروز در قالی بافی است. این نمایه حتی در طرح هراتی یا ماهی در هم و فرش‌های قفقازی نیز به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گل متداول‌ترین طرح در دوره صفوی بوده و به همین دلیل به گل شاه عباسی معروف شده است. گل شاه عباسی را به گونه‌ای دیگر نیز می‌توان توصیف کرد، گل شاه عباسی همان گل نرگسی است که از تکرار دو دایره و دو برگ بوجود آمده است که به گل ختایی یا لاله عباسی معروف شده است و دارای شش یا هشت و یا ده برگ می‌باشد که متداول‌ترین نوع آن نوع هشت برگی است. گل لاله عباسی به دلیل انعطاف در طرح از نظر شکل ظاهری زیبا تر از سایر نقش گل‌ها در فرش جلوه می‌کند. در طرح این گل تضاد میان دایره قلبی شکل در مرکز که در بین خطور منحنی قرار گرفته و برگ‌های نوک نیز در حاشیه جلوه منصر به فردی به آن داده است. برگ‌ها نیز برای هارمونی بیشتر به شکل قلب و یا دایره‌های تزیینی قرار می‌گیرند. برگ‌ها  از محور پايين كه اکثرا به صورت يك دايره كوچك و يا گل چهار پر است شروع می‌شود. طریقه قرار گرفتن برگ‌ها در گل عباسی به چهار صورت است:

• يا اينكه برگ‌ها از بالا به پايين روی هم قرار گرفته به طوری كه احساس می‌شود بخشی از برگ‌های پايينی در زير برگ‌های بالاتر رفته‌اند.
• در شیوه دیگر هر برگ بطور مستقل به قلب مرکزی وصل شده است.
• يك صورت ديگر باز شدن برگ‌ها از محور مركزی گل در نقطه پايين قلب مركزی است.
• و یا تركيب همه اين مراحل با يكديگر، که بوجود نظم از ریتم نیز برخوردار است.

طرح شاه عباسی در شهرهای مختلف ایران

طرح شاه عباسی بطور عمده در فرش‌های اصفهان، تبریز و مشهد دیده می‌شود. در فرش مشهد این طرح بصورت گل‌های بزرگ عباسی همراه با ساقه‌های ظریف بافته می‌شود. همچنین طرح‌های افشان از نقوش عباسی یکی از بارز ترین طرح‌ها در فرش دستباف کرمان است. طرح لچک ترنج عباسی نیز از طرح‌های محبوب فرش‌های دستباف سبزوار، نائین، گلپایگان محلات و بیجار است.

رنگ بندی در طرح شاه عباسی

 طرح شاه عباسی به گونه است که از رنگ‌های مختلف بدون محدودیت می‌توان استفاده کرد و به ندرت فرش‌های کمتر از چهارده رنگ از این طرح پیدا می‌شود. رنگ‌هایی که بیشتر در این طرح بکار گرفته می‌شود عبارتند از :لاکی،کرم، سبز، آبی، آجری، بژ،  سرمه‌ای، عنابی نیلی و فیروزه‌ای‌ که رنگ‌های لاکی سیر و روشن  و نخودی برای زمینه قالی و رنگ‌های سرمه‌ای و آجری بیشتر در حاشیه فرش بکار برده می‌شود. رنگ‌هایی که برای آن استفاده می‌شود عمدتا از رنگ زا های طبیعی بدست می آیند به جز در مواردی که فرش بطور سفارشی به رنگ خاصی بافته می‌شود که حتما باید از رنگ زا‌های شیمیایی استفاده شود.

ابعاد و تکنیک بافت در این طرح

 سایز و اندازه فرش‌های بافته شده با طرح شاه عباسی اکثرا ذرع نيم، دوذرع، و حداكثر 6 و يا 9 متر مربع است و ابعاد بزرگتر از این اندازه‌ها کمتر دیده می‌شود. گره‌ای در بافت این طرح بکار گرفته می‌شود گره فارس ییا گره نامتقارن است.