فرایند رنگرزی نخ فرش دستبافت ایرانی به روش سنتی با گیاه و حشرات

قرن‌های متمادی است که بافت فرش وابسته به موادی است که در یک محل خاص یافت و به روشی سنتی آماده می‌شوند. عمر پشم مرینوس استرالیایی در ایران کوتاه بود و حتی رنگزاهای شیمیایی مصنوعی که در اوایل قرن چهاردهم شمسی یا بیستم میلادی به صنعت فرشبافی ایران معرفی شدند، نیز به روش سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته در هر ناحیه از ایران از تکنیک‌ها و رنگزاهای خاصی برای رنگرزی نخ فرش استفاده می‌شود. رنگرزی سنتی نخ فرش در ایران زمین قدمتی صدها ساله دارد، برای مثال سال‌ها پیش مردی انگلیسی در سودای آموختن رموز رنگرزی پشم و ابریشم به روش سنتی ایرانی به ایران آمد. رنگرزهای سنتی ایرانی از فراورده‌های گیاهی، حیوانی و معدنی برای تولید رنگزاها و تثبیت کننده‌های رنگ استفاده می‌کنند، تثبیت کننده عاملی است که ظرفیت الیاف را برای جذب رنگ و ثابت نگه داشتن رنگ افزایش می‌دهد.

فرایند رنگرزی سنتی

رنگرزی سنتی فرش به سه روش اصلی انجام می‌شود.

رنگرزی مستقیم

رنگرزی مستقیم قدیمی‌ترین روش برای رنگ کردن الیاف است. تهیه رنگ ارغوانی از پوست ارغوانی و بنفش و بعضی روش‌های استفاده از رنگزای ایندیگو نمونه‌ای از رنگرزی مستقیم است.

رنگزای تثبیت کننده

ابتدا پشم با نمک‌های خاصی آماده می‌شود تا رنگزا بتواند به الیاف پشم متصل شود و رنگزایی با رنگ نسبتاً ثابت به دست بیاید. نمک‌های قلع، مس، آهن و آلومینیوم نمونه‌هایی از تثبیت کننده‌های رنگ‌ هستند. نوع تثبیت کننده شدت رنگ را تعیین می‌کند.

رنگزای خمی

رنگزای ایندیگو در هزاره سوم یا چهارم قبل از میلاد مسیح کشف شد و رنگ کردن با ایندیگو یا نیل مثالی از رنگرزی فرش به روش خمی است. این روش ترکیبی از فرایند اکسایش و کاهش است. رنگ آبی نامحلول در آب گیاه ایندیگو طی فرایند تخمیر استخراج می‌شود. سپس این رنگ اکسید می‌شود تا رنگزای آبی به رنگزای زرد محلول در آب تبدیل می‌شود. رنگ در خم ریخته می‌شود و پشم داخل خم انداخته می‌شود. زمانی که رنگرز پشم را از خم بیرون می‌آورد، رنگ اکسید می‌شود و دوباره آبی نیلی (ایندیگو) نامحلول در آب به دست می‌آید. چون رنگزای آبی نیلی پیوندی شیمیایی با نخ برقرار نمی‌کند، الیاف رنگ شده، به ویژه الیاف پنبه‌ای مقاومت بالایی در برابر سایش ندارد.

رنگزاهای طبیعی

سال‌ها پیش رنگرزان متوجه شدند که هر چه پشم بیشتری در یک دیگ رنگرزی انداخته شود، رنگ‌ها ضعیف‌تر می‌شود. استادکاران از این نکته برای خلق رنگ‌های مورد نظر خود استفاده کردند. رنگ اول رنگی سیر و پررنگ است و رنگ‌های بعدی کم‌رنگ‌تر و روشن‌تر می‌شود. با در نظر گرفتن این تغییرات می‌توان فرشی دستبافت را با رنگرزی دستی تهیه کرد، این پدیده اصطلاحاً آب رگه (abrage) گفته می‌شود. در ادامه مهم‌ترین رنگزاهای طبیعی و رنگ گیاهی نخ قالی مورد استفاده در رنگرزی سنتی نخ فرش را معرفی می‌کنیم.

قرمز و بنفش

رنگزاهای قرمز و بنفش از گیاهان و حشرات مختلف به دست می‌آید.

رنگزای روناس معمولی (روبیا تینکتوروم)

ریشه‌های این بوته که به ضخامت انگشت است در رنگرزی سنتی به کار برده می‌شود. خاستگاه روناس معمولی را آناتولی می‌دانند، هرچند این گیاه در قزاقستان، ایران و آسیای مرکزی غربی نیز یافت می‌شود. طیفی از رنگ‌های قرمز تا بنفش از روناس معمولی به دست می‌آید.

گلرنگ (کارتاموس تنکتوریوس)

در گذشته رنگزای زرد استخراج شده از گلرنگ بدون مصرف، اما رنگزای قرمز آن، علی‌رغم ناپایدار بودن، باارزش شمرده می‌شد. این موضوع در فرش‌های لهستانی و در اصل ایرانی قرن 16 و 17 میلادی به خوبی مشخص است که رنگ قرمز آن کاملاً محو شده است. قرمز غالباً از رنگزاهای گرفته شده از حشرات به دست می‌آید و بعضی  از معروفترین فرش‌های جهان با این رنگزاها به رنگ قرمز درآمده‌اند. برای مثال فرش پازیریک رنگزای قرمزی دارد که از قرمزدانه لهستانی به دست آمده است، سجاده‌های عهد صفوی که در موزه توپکاپی نگهداری می‌شود، با لاک قرمز شده است، بافت‌های رومی پالمیر رنگ قرمز خود را از قرمزدانه آرارات دارد و ابریشم‌های سلاطین عثمانی و بسیاری از گلیم‌ها و قالی‌های بعدی خاور زمین با قرمزدانه رنگ شده است.

قرمزدانه مدیترانه‌ای

این حشره نوعی انگل است که روی درخت بلوط قرمز که در سواحل مدیترانه و احتمالاً کوهستان زاگرس ایران وجود دارد، زندگی می‌کند. گونه‌های ماده پر از لاروهای متولد نشده جمع‌آوری می‌شود، در سرکه انداخته و سپس خشک می‌شود. به این ترتیب رنگ قرمز روشنی با سایه زرد کمرنگ، شبیه به قرمز روناسی از این حشره به دست می‌آید.

قرمزدانه آرارات یا ارمنی (پورفیروفورا هاملی)

قرمزدانه آرارات انگلی است که روی ریشه‌های دو نوع علفی زندگی می‌کند که در باتلاق‌های نمکی دو طرف رود ارس می‌روید. این رنگزا روی ابریشم رنگ صورتی متوسط و روی پشم، رنگ قرمز تیره‌تری را به دست می‌دهد.

لاک (کریا لاکا)

لاک حشره بومی هندوستان و دیگر کشورهای جنوب شرقی آسیا است. حشره لاک ماده بدون بال و باردار روی شاخه‌های گیاهان می‌نشیند و شیره ان را می‌مکد. سپس حشره ماده صمغ مانندی را ترشح می‌کند که در نهایت کل کلنی را می‌پوشاند و توده‌ای در اطراف شاخه شکل می‌گیرد که حشرات را در میان می‌گیرد. این شاخه‌ها جمع‌آوری می‌شود و عملیات خاصی روی آن انجام می‌شود تا رنگ قرمز به دست بیاید.

تشخیص قرمز روناسی از قرمز با منشأ حشره‌ای

هرچند چشم بی‌تجربه نمی‌تواند رنگ‌های قرمز مختلف را از هم تشخیص دهد، اما رنگ‌های قرمز با هم تفاوت دارند. قرمز روناسی قرمزی گرم با سایه‌ای از رنگ قرمز است که حتی به نارنجی می‌زند. در مقابل قرمز استخراج شده از حشرات قرمز سردتری است با ته رنگ آبی است. تمایز قائل شدن بین قرمز لاکی و قرمز دانه از این هم دشوارتر است. در کل قرمز قرمزدانه درخشان‌تر و براق‌تر از قرمز لاکی است، حال آن که قرمز لاکی تیره و مات است.

 زرد و نارنجی

از گیاهان زیادی برای تولید رنگ زرد استفاده می‌شود، هرچند بسیاری از این رنگزاها پایداری بالایی ندارند.

گل داوودی و انواع آن

از گل‌های تازه یا خشک برای تهیه رنگ زرد نارنجی با پایداری قابل قبول استفاده می‌شود. گل داوودی در کل ناحیه مدیترانه تا شرق دوردست و ایران وجود دارد.

انار

از پوسته تازه یا خشک انار استفاده می‌شود. ترکیب انار و تثبیت کننده آلومینیوم رنگ زرد با پایداری مناسب و ترکیب انار با تثبیت کننده آهن رنگ زرد ـ قهوه‌ای تا مشکی با پایداری قابل قبول را به دست می‌دهد.

زعفران

از کلاله گل زعفران که قیمتی معادل با طلا دارد، استفاده می‌شود. جامه پادشاهان ایران با زعفران رنگ می‌شد تا به رنگ زرد درخشانی دربیاید که البته پایداری بالایی نداشت. زعفران عموماً به عنوان ادویه، دارو و عطر استفاده می‌شود.

قهوه‌ای

فقط یک گونه گیاهی شاخص برای تهیه رنگ قهوه‌ای وجود دارد که عبارت است از درخت گردو.

درخت گردو

برگ‌های تازه یا خشک و پوست گردو برای تهیه رنگزای قهوه‌ای با پایداری بالا به کار برده می‌شود. جالب است بدانید که در فرش‌های کلاسیک ترکیه مربوط به قرن پانزدهم تا هفدهم اثری از قهوه‌ای گردویی به چشم نمی‌خورد، اما این رنگ در فرش‌های دستبافت ایرانی این دوران وجود دارد.

آبی

گیاه ایندیگو رنگ آبی زیبایی با دوام بالا را به دست می‌دهد که بیش از چهار هزار سال است که از آن استفاده می‌شود. ایندیگو هیچ رقیب گیاهی دیگری ندارد، البته امروزه ایندیگو مصنوعی تهیه می‌شود که از نظر ظاهری با رنگ طبیعی مو نمی‌زند. اما گیاه ایندیگو با مولکول‌های الیاف پیوند شیمیایی برقرار نمی‌کند و فقط با پیوند فیزیکی ضعیفی به سطح پشم متصل می‌شود. به همین دلیل است که آبی ایندیگو در برابر سایش مقاوم نیست. گونه‌های گیاهی مختلفی حاوی ماده رنگزای اصلی ایندیگو وجود دارد، اما فقط از چند نوع از خانواده Indigofera برای رنگرزی سنتی استفاده می‌شود.

ایندیگو

گیاه ایندیگو تنها گونه‌ای از خانواده Indigofera است که در سراسر جهان در نواحی گرمسیر و نیمه گرمسیر وجود دارد. گیاه قبل از شکوفه دادن و پیش از طلوع آفتاب از روی زمین چیده می‌شود. سپس جوانه‌های آن جدا می‌شود، تنه درخت روی آن گذاشته و روی آن آب ریخته می‌شود. فرایند تخمیر در دمایی بالاتر از 30 درجه سانتیگراد شروع می‌شود تا آنزیم‌های موجود در گیاه و باکتری‌ها شیره برگ‌ها را به گلوکز و ایندوکسیل زرد رنگ محلول تجزیه کنند. تخمیر 12 ساعت ادامه دارد. زمانی که ایندوکسیل زرد رنگ با اکسیژن سطح آب ترکیب می‌شود، لایه رنگین کمانی از انواع ایندیگو شکل می‌گیرد. مواد باقیمانده از گیاه و مایع به دست آمده پس از اتمام تخمیر از هم جدا می‌شود. سپس یک فرایند اکسیداسیون طولانی شروع می‌شود. مایع زرد رنگ هم زده می‌شود تا اکسیژن بیشتری وارد آن شود و رنگ آبی ایندیگو نامحلول تشکیل شود. رنگ آبی ته‌نشین می‌شود و ماده دوغاب مانند آبی رنگی به دست می‌آید که صاف می‌شود. آب باقیمانده با جوشاندن یا رد کردن از یک پارچه توری ریزبافت یا بستر شنی جدا می‌شود تا در نهایت توده‌های آبی رنگ به جا بماند.

مشکی

از ترکیب تانن (جوهر مازو) با آهن رنگ سیاه به دست می‌آید که البته این رنگزا باعث خوردگی پشم می‌شود. استفاده از نمک‌ها و لجن آهن کمتر به پشم آسیب می‌زند. به علاوه طی یک فرایند رنگ آمیزی نخ قالی سه مرحله‌ای می‌توان رنگ سیاهی تولید کرد که به هیچ وجه عامل خوردگی پشم نیست. ابتدا پشم با رنگزای ایندیگو به رنگ آبی درمی‌آید، سپس با علف زرد می‌شود و در نهایت با روناس قرمز می‌شود. نتیجه حاصل رنگ سیاهی است که در فرش‌های کلاسیک دستبافت ایرانی به چشم می‌خورد.