فرش دستباف ساروق: استفاده از طرح ماهی، بوته و گل حنایی در بافت قالی

ساروق نام روستایی در فاصله 25 مایلی از شمال اراک (سلطان آباد) است. این ناحیه در اواخر قرن نوزدهم میلادی تا اوایل قرن بیستم به یکی از فعال‌ترین مناطق فرشبافی تبدیل شد. معروف‌ترین طراح این شهر فراهان نام داشت. فرش‌های طرح فراهانی که مزین به نقش و نگارهای ترنج مرکزی بودند، به خوبی توان رقابت با فرش کاشان را در بازار فرش داشتند. این فرش‌ها امروزه به فرش‌های آنتیک ساروق فراهان قرن نوزدهم شهرت دارند. یک تاجر فرش معروف نیویورکی در دهه‌های 1920 و 1930 تصور کرد که فرش‌های با زمینه‌ی قرمز، حاشیه‌های آبی و نقوش گلدار جدا از هم باب پسند امریکایی‌ها خواهد بود. بنابراین تعداد زیادی فرش ساروق با زمینه گلدار و طرح‌های سراسری یا افشان گلدار در این زمان بافته و به امریکا صادر شد. اما زمانی که این فرش‌های جدید اراکی در مرحله پرداخت در حمام قلیایی قرار داده شد، رنگ سرخ آنها که به طور طبیعی رنگرزی شده بود، در برابر این حمام قلیایی تاب نیاورد و به نحو قابل توجهی رنگ باخت. تاجر نیویورکی به جای آن که مرحله پرداخت یا ترکیب رنگ را تغییر دهد تا رنگ در برابر مواد قلیایی مقاومت بیشتری داشته باشد، تصمیم گرفت که مشکل را با استفاده از رنگزاهای مصنوعی و چند قلم‌موی نقاشی برای دوباره رنگ زدن زمینه هزاران فرش و قالی حل کند، دوباره رنگ کردن این دریای فرش تقریباً 20 سال زمان برد. فرش و قالی آنتیک ساروق امروزه جزء نفیس‌ترین فرش‌های دستبافت بزرگ ایرانی قرار می‌گیرد.

فرش دستباف ساروق مهاجران

ساروق شهری واقع در مرکز غربی ایران است که به واسطه بافت فرش‌های مرغوب با نقشه‌های هنرمندانه در قرن نوزدهم میلادی به شهرتی جهانی دست یافت. فرش ساروق مهاجران، مربوط به سال‌های آغازین قرن بیستم، به عنوان نفیس‌ترین فرش آنتیک ساروق شناخته می‌شود. ساروق مهاجران نامی احترام‌برانگیز در بازار فرش است که فقط به تعداد انگشت‌شماری از فرش‌های ساروق اطلاق می‌شود که در نهایت مهارت و استادی با ذوق هنری تحسین‌برانگیز با استفاده از مرغوب‌ترین پشم بره‌ای بافته شده‌اند که به طور طبیعی با رنگ‌های درخشان رنگرزی شده‌اند. فرش مهاجران ایران نفیس‌ترین فرش دستبافت آنتیک ساروق محسوب می‌شود که پرزهای آن کوتاه روگیری شده است تا زیبایی پشم‌های درخشان و تنوع رنگ چشمگیر آن به خوبی جلوه‌گری کند. کیفیت پشم ساروق مهاجران مثال‌زدنی است. درخشندگی این پشم با درخشندگی ابریشم برابری می‌کند و به خوبی رنگ‌های طبیعی آن را به نمایش می‌گذارد تا به این ترتیب نقشه‌های خیال‌برانگیز فرش عمق بیشتری پیدا کند. پشم غنی از لانولین در کنار ساختار سنگین فرش، دوام بالایی را به فرش ممتاز ساروق داده است تا نسل از پس نسل بتوانند از داشتن چنین گنج گرانبهایی لذت ببرند. نقشه‌های گلدار افشان و گلدانی که مشخصه‌ی فرش‌های ساروق مهاجران است از تزیینات زمینه‌ی فرش‌های قدیمی‌تر، یعنی از فرش‌های ساروق فراهان قرن نوزدهم با طرح لچک ترنج وام گرفته شده است. قالیبافان ساروق که با منسوجات هند شرقی و اروپایی نیز آشنایی داشتند، این طرح را به یکی از شناخته شده‌ترین و پرطرفدارترین نقشه‌های فرش ایرانی تبدیل کردند. فرش‌های ممتاز مهاجران به دلیل وضوح طرح‌شان نیز ستایش می‌شوند. این فرش‌ها با طرح‌های سراسری افشان با یک محور مرکزی ظریف بافته شده‌اند و مجموعه‌ای از شکوفه‌ها، برگ‌ها، شاخه‌های درهم تنیده تاک‌ و گاهی طرح گلدانی را بر روی زمینه دارند. بقیه فرش‌های مهاجران طرح بسیار خلوتی دارند و مجموعه‌ای از گل‌های ظریف روی فرش نقش بسته‌اند که به نظر می‌آید روی زمینه‌ای با رنگ روشن شناور هستند. رنگ متداول برای زمینه فرش مهاجران قهوه‌ای مایل به قرمز یا آجری است، البته بعضی فرش‌های مهاجران زمینه‌ای به رنگ گلبهی یا صورتی کمرنگ دارند. کمیاب‌ترین فرش‌های مهاجران فرش‌هایی با زمینه آبی نیلی پخته هستند. فرش آبی مهاجران با قدمتی 100 ـ 75 ساله، فرشی بسیار نفیس است که عمق رنگ آبی نیلی اسرارآمیز آن را درخشش پشم مرغوب بره تکمیل می‌کند. رنگ‌های طلایی و گاهی سبز پخته برای جلوه دادن به رنگ آبی نیلی به کار برده شده است که بسته به نور محیط به رنگ آبی آسمانی دیده می‌شود یا در شب‌ها تاریکی مرموزی به خود می‌گیرد. بعضی فرش‌های ساروق مهاجران ابرش قابل توجهی دارند، ابرش تیره روشن شدن عامدانه‌ رنگ فرش است که برای هنرمندانه‌تر کردن فرش به کار برده می‌شود که احساس حرکت و عمق به فضای باز می‌دهد و طرح‌های ثانویه را برجسته می‌کند. فرش مهاجران همواره در اروپا، به ویژه آلمان و انگلستان خواستاران بی‌شماری داده است، و فرش ایرانی را در اروپا با پشم مرغوب، بافت ماهرانه و پرز مخملی فرش مهاجران می‌شناسند. فرش ساروق مهاجران به دلیل پرفروش بودن در بازار جهانی و محدودیت دسترسی در زمره باارزش‌ترین فرش‌های تزیینی قرن بیستم قرار می‌گیرد. نقشه بدیع، دوام بالا و هماهنگی با طراحی داخلی معاصر فرش ساروق مهاجران را به فرشی تبدیل کرده است که سال‌ها است جای خود را در قلب مشتریان باز کرده است.

فرش ساروق فراهان

نوع دیگری از فرش ساروق در همین زمان، از سال 1890 (1269) تا جنگ جهانی اول در اراک و به سفارش تاجران تبریزی بافته شد. این فرش که در آن زمان به نام ساروق شناخته می‌شد، امروزه به نام ساروق فراهان معروف است. البته ساروق فراهان از نظر ظاهری کاملاً با فرش فراهان تفاوت دارد. فرش ساروق فراهان ظریف‌تر (به طور متوسط دارای 270 گره در هر اینچ مربع) و سنگین‌تر (بافته شده با پود دوگانه و تارهای فشرده) است و برخلاف فرش فراهان عمدتاً با طرح ترنج بر روی زمینه‌ای آبی یا عاجی رنگ بافته شده است. بسیاری از فرش‌های ساروق فراهان به صورت تابلوفرش و با نقوشی از درختان و پرندگان زیبا بافته شده است. مهارت بافندگان محلی در نخستین سال‌های بافندگی برای خلق جزئیات ظریف نقشه‌های تاجران تبریزی کافی نبود. البته بافندگان توانستند گره‌هایی ماهرانه بزنند، اما طرح بی‌نقص نیست و نوعی خام‌دستی دوست‌داشتنی در این فرش‌های ساروق فراهان به چشم می‌خورد. در واقع همین بی‌نقص نبودن مشخصه‌ی بارزی است که فرش‌های ساروق فراهان را از بقیه فرش‌ها متمایز می‌کند. قالیبافان کاشانی که در همان زمان به بافت فرش‌هایی با طرح‌های مشابه و با همین درجه از ظرافت مشغول بودند، فرش‌هایی را بافته‌اند که معمولاً بافت ماهرانه‌تری دارد، اما فاقد این جذابیت است. فرش ساروق فراهان فرش کمیابی است که خواستاران بی‌شماری دارد و برای خرید آن باید مبلغ هنگفتی بپردازید. هرچند فرش ساروق فراهان در آن زمان صرفاً کالایی تجاری بود و برای تامین نیاز بازار تولید می‌شد، اما رنگرزی طبیعی این فرش‌ها شگفت‌انگیز است و این فرش‌ها به حق شایستگی عنوان فرش اصیل ایرانی را دارند. اما پیش از شروع جنگ جهانی اول همان بازاری که روزی زمینه را برای تولید این فرش‌ها فراهم ساخته بود، حکم به قدیمی شدن این فرش‌ها داد و به این ترتیب فرش ساروق فراهان جای خود را به فرش ساروق امریکایی داد.

فرش فراهان

فرش فراهان یکی از اولین نوع فرش‌های نسل جدید اراک است. این مقاله به فرش ساروق اختصاص دارد، اما برای تشریح تفاوت‌های بین فرش فراهان و فرش فراهان ساروق قصد داریم که شما را با فرش فراهان نیز آشنا کنیم. فرش فراهان در بازه زمانی 1254 تا 1292 بافته شده است. تقریباً تمام فرش‌های فراهان با طرح هراتی و بر روی زمینه قرمز روناسی بافته شده است و اثری از طرح متداول ترنج در این فرش‌ها دیده نمی‌شود. اکثر فرش‌های فراهان در اندازه بلند و باریک، مانند هفت در پانزده پا بافته شده است، هرچند تعدادی فرش فراهان در ابعاد چهار در شش پا نیز یافت شده است. فرش فراهان با گره نامتقارن و به صورت تک پود بافته شده است. حاشیه این فرش‌های زیبا تقریباً همواره به رنگ سبز مغزپسته‌ای است.

فرش ساروق ملایر و ساروق جوزان

جاده‌ای به طول 125 مایل اراک را به همدان متصل می‌کند، تقریباً در نیمه راه این جاده دو شهر ملایر و جوزان قرار گرفته‌اند که فرش‌های آنها غالباً با فرش ساروق فراهان اشتباه گرفته می‌شود. قالی‌های این دو شهر از بسیاری جهات، برای مثال بافت ظریف و طرح ترنج، به فرش ساروق فراهان شباهت دارند. اما فرش‌های ملایر و جوزان با گره متقارن بافته می‌شوند و زیبایی فرش‌های قدیمی ساروق فراهان را ندارند. دلیل زیباتر بودن فرش‌های ساروق فراهان این است که فرش‌های ملایر و جوزان با رنگزاهای مصنوعی رنگ شده‌اند و ابرش مشخص، حتی آزاردهنده‌ای دارند. با این حال بهترین فرش‌های قدیمی ملایر و جوزان فرش‌هایی زیبا و تحسین‌برانگیز هستند.

ساروق امریکایی

کارشناس انگلیسی فرش‌های شرقی، سیسیل ادواردز در کتاب خود مربوط به اواخر دهه 1940، به معرفی تاجر امریکایی، اس. تیریاکیان از شرکت K.S Taushandjian نیویورک پرداخته است که بانی بافت فرش‌هایی بود که بعدها به نام فرش ساروق نقاشی شده یا ساروق امریکایی شناخته شد، این تاجر امریکایی تصور کرد که فرش‌های با زمینه قرمز و حاشیه‌های آبی و طرح‌های گلدار مجزا در امریکا با اقبال مواجه خواهد شد. تیریاکیان طرح خود را به بافندگان اراکی ارائه داد، این طرح، علی‌رغم ایرانی نبودن بسیار زیبا بود. ادواردز می‌نویسد: “این طرح حتی فراتر از تصورات پرشور و شوق خالق آن موفقیت‌آمیز بود و سیل سفارش‌ها به سلطان آبادی سرازیر شد که تا همین چندی قبل تولید کمی داشت. متاسفانه ماجرا به همین‌جا ختم نشد. این سبک جدید از سلطان‌آباد به شهرهای دیگر نیز راه یافت و طراحان کاشان، مشهد، کرمان و همدان نیز تحت تاثیر این سبک غمبار قرار گرفتند. فقط تبریز از این اپیدمی جان سالم به دربرد.” اما چرا ادواردز این سبک را غمبار می‌داند؟ نظر منفی ادواردز نسبت به این سبک تاحد زیادی از یک‌رنگ بودن فرش و همه‌گیر شدن این طرح نشأت می‌گیرد، هرچند اتفاق ناخوشایندی که در این بین افتاد، را نیز نباید فراموش کرد. رنگ سرخ طبیعی زیبایی که به فرش‌های ساروق امریکایی دهه‌های 1920 و 1930 جان بخشیده بود، در برابر حمام قلیایی مربوط به مرحله پرداخت فرش‌های اراکی تاب نیاورد و این رنگ سرخ محو شد. راه‌حلی که به ذهن می‌رسید، این بود که فرایند پرداخت یا ترکیب رنگزاها را تغییر داد تا ثبات رنگ بیشتر شود، اما این تاجر نیویورکی مسئله را به گونه دیگری با وارد کردن رنگزاهای مصنوعی و قلم‌موی نقاشی حل کرد و کارکنان خود را واداشت که کل زمینه‌ی هزاران فرش را دوباره به رنگ سرخ نقاشی کنند، کاری که بیش از 20 سال طول کشید. فرش‌های ساروق امریکایی بعد از 75 سال هنوز هم کف خانه‌های امریکایی را پوشانده‌اند. بعضی از این فرش‌ها در وضعیت بسیار بدی قرار دارند، رنگ قرمز نقاشی شده آنها لکه لکه شده و یکنواختی آن از بین رفته است. اما بعضی دیگر انتظارات را به خوبی برآورده کرده‌اند و عالی به نظر می‌رسند. این فرش‌ها پس از 40 سال نادیده گرفته شدن دوباره با اقبال مواجه شده‌اند. گذر زمان وقاری به این فرش‌ها داده است که آنها را ارزشمندتر کرده است. به علاوه در 15 سال گذشته، تکنیک‌هایی برای پاک کردن از روی فرش‌های ساروق قدیمی ابداع شده است و حتی با استفاده از این روش‌ها می‌توان رنگ اصلی و باشکوه سرخ فرش را به آن برگرداند. هرچند این کار همیشه ممکن نیست. نتیجه همواره یکسان نیست و گاهی رنگبری باعث از بین رفتن فرش ساروق می‌شود. درهر حال چون انجام دادن این فرایند دشوار است، فقط رنگبری فرش‌های ساروقی با موفقیت انجام می‌شود که در وضعیت بسیارخوبی قرار دارند.

شناسایی ساروق امریکایی

فرش ساروق امریکایی با گره نامتقارن بافته می‌شود و معمولاً 120 گره در هر اینچ مربع دارد. پود این فرش‌ها دوگانه است و فرش بافت محکم و سفتی دارد. حداقل 95% فرش‌های ساروق امریکایی زمینه سرخ رنگ دارند و تعداد اندکی نیز با زمینه آبی بافته شده‌اند. زمینه این فرش‌ها با نقوش گلدار پراکنده‌ای پوشیده شده است. اگر فرشی را دیدید که علاوه بر این ویژگی‌ها، زمینه‌اش در پشت فرش به رنگ قرمز روشن و در روی فرش به رنگ قرمز تیره یا حتی قرمز بورگاندی است، مطمئن باشید که آن فرش، فرش ساروق امریکایی است.

ویژگی‌های فرش دستباف ساروق در یک نگاه

• کیفیت: فرش و قالی ساروق کیفیت بالایی دارد. فرش آنتیک (مربوط به 1900) ساروق فرشی بسیار نفیس و ممتاز است که در موزه‌ها و کلکسیون‌های شخصی نگهداری می‌شود. کیفیت فرش ساروق پس از جنگ جهانی دوم برای مدت کوتاهی افت کرد. اما بعضی فرش‌های جدید ساروق کیفیت بسیار بالایی دارند و به سراسر جهان، به ویژه اروپا و امریکا صادر می‌شوند.
• اندازه و شکل: فرش ساروق در اندازه‌های مختلف یافت می‌شود، هرچند اکثر فرش‌ها در اندازه متوسط (چهار در شش تا هشت در ده پا) بافته شده‌اند.
• رنگ: رنگ‌های اصلی به کار برده شده در طرح‌های سنتی عمدتاً قرمز، آبی، پرتقالی سوخته، اخرایی و شامپاینی است. اما فرش‌های ساروق امریکایی با رنگ‌های آبی و قرمز پررنگ بافته شده‌اند. گاهی خطوطی به رنگ‌های قرمز روشن‌تر، زرد کمرنگ یا فیروزه‌ای دور نقوش فرش کشیده می‌شد تا بین زمینه و طرح‌ها، به ویژه در صورت سراسری بودن، تضاد رنگ ایجاد شود. رنگ صورتی گلبهی، معروف به صورتی دوغی رنگی رایج در فرش‌های ساروق امریکایی است که از اضافه کردن ماست به مخلوط رنگرزی به دست می‌آید. رنگ‌هایی مانند سبز کمرنگ، آبی و قهوه‌ای نیز در فرش‌های جدیدتر ساروق دیده می‌شود.
• بافت: فرش و قالی جدید ساروق با پشم اعلاء بافته می‌شود و پرز آن با ارتفاع متوسط بلند تا بلند روگیری می‌شود. فرش‌های قدیمی‌تر معمولاً سفت هستند و با پشم مرغوب درخشانی که کرک (پشم بره) گفته می‌شود، بافته شده‌ و بسیار کوتاه تا کوتاه روگیری شده‌اند.
• چله: تار و پود فرش‌های ساروق معمولاً پنبه‌ای است.
• گره: هنگام خرید فرش ساروق حتماً به پشت فرش نگاه کنید، چون فرش ساروق با گره فارسی بافته می‌شود. البته گره ترکی نیز در فرش‌های آنتیک ساروق دیده می‌شود. کیفیت فرش به تعداد گره‌ها بستگی دارد که به طور متوسط از KPSI 120 (30 رج) تا KPSI  475 (60 رج) متغیر است.
• قیمت: فرش ساروق جزء نفیس‌ترین و زیباترین فرش‌های ایرانی است، بنابراین قیمت بالایی دارد. قاعده کلی این است که هرچه KPSI فرش بیشتر باشد، قیمت آن نیز بالاتر است.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”