فرش دستباف شیراز: دست بافته های بی نظیر عشایری و شهری استان فارس

فرش دستبافت ایرانی در سراسر جهان به زیبایی و کیفیت شهرت دارد، در این میان فرشی که در استان فارس در جنوب غربی ایران بافته می‌شود، جزء نفیس‌ترین فرش‌های ایرانی قرار می‌گیرد. پشم مورد نیاز برای بافت فرش‌های فارس توسط مردان محلی در فصل پاییز یا بهار چیده می‌شود. مردان فارس دار قالی را، چهارچوبی افقی که روی زمین نصب می‌شود، برپا می‌کنند و زنان پشم را نخ‌ریسی و به خامه تبدیل می‌کنند. رنگ‌های اصلی فرش فارس قرمز، آبی، قهوه‌ای و سفید است که از رنگزاهای طبیعی مانند روناس، نیل، برگ کاهو، پوست گردو، ساقه گیلاس و پوست انار به دست می‌آید. بانوان فارس مسئولیت طراحی، انتخاب رنگ و بافت را به عهده دارند و صحنه‌هایی از زندگی روزمره عشایر را بر روی تار و پود قالی جاودانه می‌کنند. قالیبافان هنرمند فارس فرش را بدون نقشه می‌بافند و بنابراین حتی دو فرش یک بافنده نیز طرح یکسانی ندارد. خامه رنگی به تارهای پشمی گره زده می‌شود تا نقش فرش بافته شود. لبه‌های فرش پس از اتمام بافت آن دوخته می‌شود، پشم اضافی سوزانده می‌شود تا طرح زیبای فرش به وضوح دیده شود و پرداخت و پاکسازی نهایی انجام می‌شود. تمام این مهارت‌ها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. مادران روش استفاده از ابزار و مواد قالیبافی و مهارت‌های خود را به دختران‌شان آموزش می‌دهند و پدران نیز پشم‌چینی و برپا کردن دار را به پسران خود می‌آموزند.

فرش شیراز

زمانی که صحبت از دستبافت‌های دلفریب شرقی به میان می‌آید، باید به بافت هنرمندانه و ماهرانه‌ی فرش‌های ایرانی و شرقی اشاره کرد. در این بین بعید است از فرش ایرانی یاد شود، اما نامی از فرش شیراز برده نشود. شکی نیست که تمام فرش‌های ایرانی بی‌نظیر هستند، اما فرش شیراز در میان این جواهرات زیبا، همچون گوهری بی‌نظیر می‌درخشد.

تاریخچه قالیبافی در شیراز

قالیبافی در روستاهای کوچک اطراف شهر شیراز در استان فارس قدمتی دیرینه دارد. فرش‌های شیراز همان شکوه و زیبایی تمام فرش‌های اصیل دستباف ایرانی را دارند، در این بین رخدادهایی همچون مهاجرت ماهیتی متنوع به فرش شیراز داده و باعث شده که فرش‌های این ناحیه به فرش‌های قشقایی، خمسه، باصری، افشار، آباده و لری شباهت داشته باشد. بااین حال فرش شیراز اصالت خاص خود را دارد و به دلیل دستبافت بودن کاملاً با فرش‌های ماشینی و تولید انبوه کارخانه‌ای تفاوت دارد. فرش شیراز فرشی بزرگ و غالباً زبر است که با گره‌های متقارن روی دار ثابت بافته می‌شود. بنابراین قالی شیراز همواره خواستاران بی‌شماری در بازار فرش جهانی دارد.

مواد و بافت

فرش شیراز معمولاً با پنبه یا پشم بافته می‌شود، خامه فرشبافی نیز گاهی از پشم انتخاب می‌شود. برای تار و پود فرش شیراز از پشم و گاهی موی بز استفاده می‌شود. با توجه به آب و هوای معتدل شیراز تعجبی ندارد که قالیبافان شیرازی از موادی استفاده می‌کنند که برای استفاده در هر محیطی مناسب باشد. انتخاب آگاهانه مواد موجب شده که فرش شیراز به دلیل انعطاف‌پذیری جایگاه ویژه‌ای در بازار جهانی و نزد خریداران خبره فرش داشته باشد.

تکنیک‌های بافت

فرش شیراز با گره متقارن بافته می‌شود و به طور متوسط 120 گره در هر اینچ مربع (KPSI 120) دارد و تراکم گره آن KPSM  160000 ـ 80000 (گره در متر مربع) است.هرچه تراکم گره بالاتر باشد، کیفیت فرش نیز بالاتر است. تمام فرش‌های شیراز با نهایت دقت و باب پسند تمام سلایق بافته می‌شود و حتی فرش‌های با تعداد گره کمتر نیز کیفیت پایینی ندارند.

طرح و نقشه

طرح خاص فرش شیراز ترنجی مرکزی است که نقوش هندسی و لوزی‌های الماس‌گون زمینه آن را پر کرده است. نوارهای کوچکتری در حاشیه‌های فرش شیراز دیده می‌شود که نوار بزرگتری را با نقش برگ کاج و نخل در میان گرفته‌اند. بعضی فرش‌های شیراز مزین به نقش اسبی سفید با بلبل‌هایی ترسیم شده در اشکال زاویه‌دار است. نقشه‌های منحصر به فرد فرش شیراز موجب محبوبیت آنها در بازار جهان شده است و این فرش زیبا را به یک اثر هنری خاص و بی‌نظیر تبدیل کرده است.

اندازه‌های موجود 

اکثر فرش‌های شیراز موجود در بازار در اندازه چهار در شش و هشت در ده پا بافته شده‌اند، البته فرش شیراز در اندازه بزرگتر، ده در هجده پا، نیز وجود دارد. فرش‌های کوچکتر در اتاق خواب به کار برده می‌شود تا حال و هوایی قدیمی و دوست داشتنی را به یک فضای داخلی خصوصی بدهد.

فرش عشایر قشقایی فارس

ایل قشقایی بزرگترین طایفه عشایری در مرکز ایران است که اصالت ترک دارد و هنوز هم هر سال دو بار قریب به 800 کیلومتر را با خانواده، چادرها، احشام و دیگر متعلقات خود کوچ می‌کند. فرشبافی همواره بخشی از زندگی روزمره ایل قشقایی بوده است. هنرمندان قشقایی فرش را از روی نقشه ثابت کشیده شده روی کاغذ نمی‌بافند؛ به همین دلیل قالیبافان قشقایی را باید جزء هنرمندترین و خلاق‌ترین طراحانی به شمار آورد که نقشه فرش‌ها را با الهام از محیط اطراف خود در ذهن خود خلق می‌کنند. تار، پود و خامه فرشبافی فرش قشقایی عمدتاً از پشمی تهیه می‌شود که مردان ایل آن را از گوسفندان می‌چینند. پشم غالباً در محل رنگ می‌شود و به همین دلیل سایه‌های متنوع و نامنظمی از یک رنگ روی پرزهای فرش به چشم می‌خورد که اصطلاحاً به آن ابرش می‌گویند.

وسایل معمولی که برای بافت فرش به کار برده می‌شود، عبارت‌اند از: ماشین فرشبافی، دار قالی (دار خوابیده و قابل حمل)، شانه، قیچی، دوک نخ‌ریسی، چرخ نخ‌ریسی و گاهی اوقات صفحات راهنمای کوچک یا قطعات بافته شده‌ای که نمونه نقشه گفته می‌شود. اکثر فرش‌های فارس، به ویژه فرش‌های عشایر بدون نقشه بافته می‌شود و بافنده طرح را از حفظ می‌بافد. مهارت قالیبافی از مادران به دختران منتقل می‌شود. وارثان هنرمند قشقایی با فراگیری تمام آموزش‌ها درباره مواد و ابزار، روش‌ها، رنگ‌ها و تکنیک‌های مختلف بافت می‌توانند آنچه را از طبیعت و جهان درونی خود الهام گرفته‌اند، بر روی تار و پود فرش جاودانه کنند.