فرش لچک ترنج دستباف یکی از کهن ترین طرح های قالی ایرانی

نقشه‌ی فرش دستباف ایرانی تنوع بی‌نظیری از طرح و سلیقه دارد، محیط طبیعی و محل بافت فرش بر نقشه‌ی آن نیز اثر می‌گذارد. طرح فرش دستباف را می‌توان به دو دسته‌ تقسیم‌بندی کرد: نخست نقشه‌های شهری، مانند (اصفهان، تبریز، قم و …) است که طرح‌هایش در سنن کلاسیک عهد صفوی ریشه دارد و دوم، نقشه‌های روستایی یا عشایر است که بیشتر هندسی است و ذوق هنری انتزاعی‌تر بافندگان آن را به نمایش می‌کشد. البته این تقسیم‌بندی مطلق نیست، چون نقشه‌های روستایی یا عشایر غالباً طرح‌هایی برگرفته از مدل‌های کلاسیک‌ هستند که بافنده آنها را مطابق ذوق و سلیقه‌ی خود تغییر داده است. درهرحال نقشه‌های شهری تنوع بالاتر و طرح‌های پیچیده‌تری دارند، فرش‌های شهری معمولاً طرح‌های گلدار و نقوش گیاهی با ریتم‌ها یا انحناهای مواج و ظریف دارند، حال آن که فرش‌های روستایی و شهری عموماً فرم‌هایی انتزاعی را نشان می‌دهند که بیشتر تکرار شده و بدون آن انحناهای دلفریب به صورتی صاف‌تر و مستقیم‌تر ترسیم شده‌اند.

بررسی نقوش بر اساس شهری یا روستایی بودن آنها

تولید فرش و قالی دستباف ایرانی، صرف‌نظر از شهری یا روستایی بودن آن، از نظر نقشه از دو اصل کلی استفاده می‌کند که عبارت‌اند از: ترکیب‌بندی مرکزی یا ترنج و طرح‌های سراسری تکرارشونده. نقشه مرکزی حول ترنجی میانی در شکل‌های مختلف ساماندهی می‌شود. در طرح قالی لچک و ترنج غالباً چندین ترنج‌ در دل ترنج‌های بزرگتر دیده می‌شود که چهار ربع ترنج به نام لچک در گوشه‌های فرش، طرح اصلی را قاب گرفته‌اند. زمینه یا ناحیه‌ی میانی نیز مملو از نقش و نگارهای هندسی یا گلدار است. حال آن که طرح سراسری از ترنج‌های کوچکتر یا نقش‌های دیگری تشکیل می‌شود که سراسر زمینه‌ی فرش را در ردیف‌های عمودی یا افقی، به صورت شبکه‌ای یا شطرنجی می‌پوشاند. طراح فرش می‌تواند با افزودن نقش‌های کوچکتر بین نقش‌های بزرگتر تکرارشونده، نقشه را پیچیده‌تر کند. هر دو طرح لچک ترنج و سراسری را می‌توان طرح‌هایی برگرفته از آرایه‌های فرش هندسی اسلامی کلاسیک به شمار آورد. فرش‌های شهری با نقشه‌های گلدار و خطوط منحنی از نوع اسلیمی یا شاخه‌های درخت مو ـ پیچک به صورت ترنج مرکزی یا طرح‌ سراسری تکرارشونده یکپارچه‌تر طراحی می‌شود، همچنین نقش و نگارهای گیاهی و گلدار نیز برای پر کردن زمینه‌ی فرش به کار برده می‌شود. در فرش‌های روستایی نیز هر دو نقشه لچک ترنج و سراسری به کار برده می‌شود، اما طرح سراسری عموماً به طرح لچک ترنج ترجیح داده می‌شود. به علاوه زمانی که روستاییان و عشایر نقشه ترنج را برای بافت فرش انتخاب می‌کنند، معمولاً دو یا سه ترنج میانی را به طرح اضافه می‌کنند و در عوض ربع‌ ترنج‌های گوشه یا همان لچک‌ها را حذف می‌کنند.

تاریخچه طرح های لچک ترنج

طرح ترنج در قالی‌های قدیمی‌تر از هنری نشات می‌گرفت که در قرن پانزدهم و تحت تاثیر حمایت سلاطین تیموری در ایران رواج یافته بود. در هرات، شیراز و تبریز، مدارس مهمی تاسیس شد که در آن مدارس استادان طراحی از ایده پردازان طرح‌های جدید برای قالی بودند. طراحان از طرح‌های کهن سنتی و مذهبی شرق دور الهام می‌گرفتند که به فرقه خورشید پرستی ارتباط داشت و با حمله ی مغولان به غرب راه یافت. طرح خورشید به صورت استعاری مفهوم دروازه آسمان را دارد و در مذاهب شمنیک رایج در آسیای میانه، راه میان دنیای خاکی و آسمانی را مجزا می‌کند و در داخل فضای قالی، یک موقعیت برتر ایجاد می‌شود. تعدادی مینیاتور مربوط به دوره صفویه و مغول وجود دارد که در آن‌ها سلاطین یا اشخاص مهم حماسی به صورت نشسته روی قالی‌هایی در مرکز قالی و روی ترنج ترسیم شده‌اند. در نقاشی‌های قدیمی‌تر مربوط به اوایل دوره بودایی، تصاویر از بودا و بودایی‌ها به صورت نشسته روی بالشت‌های مدور شبیه به ترنج دیده می‌شود. این طرح‌ها سرشار از مفاهیم نمادینی است که به مذهب ارتباط دارند و ترنج مرکزی به صورت انحنا دار کار شده که، هنوز هم در طرح‌های رایج در قالی‌های شرقی به کار می‌رود که انواع مختلفی از آن با توجه به رسوم و سنت های بومی طراحی می شود.

شرح نقوش لچک ترنج در فرش ایرانی

در بیشتر مواقع ترنج به شکل بیضی و به صورت طولی قرار گرفته و دارای دو بخش همجوار به نام سر ترنج است. برخی مواقع هم به شکل ساده یا دایره ای است. درسنه و اراک، یک ترنج دایره‌ای بافته می‌شود. داخل ترنج با گل‌های نخلی شکل تزئین شده است. گهگاه قاب‌های متحدالمرکزی دارد و معمولاً رنگی متضاد با رنگ زمینه به کار رفته است. ترکیب ترنج با لچک‌هایی کامل می شود که به صورت سنتی به شکل یک چهارم ترنج هستند، اگر هم شکلی متقاوت داشته باشند باز رنگ و طرح ترنج در آن‌ها به کار رفته است. زمینه طرح آراسته به گل‌ها و ساقه‌هاست و فقط در برخی موارد رنگی یکنواخت دارد. ترنج مرکزی همواره گلدار نیست، گاهی شکلی منظم و ساده دارد، و در بقیه موارد به شکل هندسی، لوزی شکل یا به شکل شش ضلعی است و همچنان ضمایمی دارد. در این نوع هم، اغلب ترنج در مرکز قرار گرفته و خطوطی به صورت شکل های تو در تو و همسان و در اندازه های بزرگ تر ترنج را ساخته اند. در قالی های بلند نظیر کناره، استفاده از ترنج های رواج دارد که به صورت ستونی قرار گرفته و یکی روی دیگری واقع شده است.

اصول کلی نقشه قالی لچک و ترنج در فرش‌های دستباف ایرانی

بدون تردید نقشه‌ی قالی لچک ترنج یکی از متداول‌ترین طرح‌ها در میان نقشه‌های فرش دستباف است. البته طرح ترنج در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف و در فرش‌های گوناگون بافته می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که هیچ دو فرشی از نظر طرح‌بندی ترنج کاملاً یکسان نیستند. بعضی فرش‌های دستباف ایرانی ترنج گلدار میانی و بزرگی دارند که ترنج‌های گلی کوچکتر زمینه آن را احاطه کرده‌اند، حال آن که در بعضی فرش‌ها چندین ترنج هم‌اندازه با الگوی تکرار موازی یا به صورت متحدالمرکز در زمینه‌ی فرش پخش شده است. به علاوه ترنج در فرش‌های شرقی به فرم‌های گوناگونی، از قبیل چهارگوش، سه گوش، شش ضلعی، لوزی شکل، شبه لوزی، هشت ضلعی و ستاره‌ای بافته می‌شود. ترنج گلدار طرح مورد علاقه‌ی اکثر بافندگان است؛ چرا که این نوع ترنج نمادی از گل نیلوفر محسوب می‌شود که بافندگان آن را گلی مقدس می‌دانند. ترنج گلدار به صورت یک گل یا چند گل کوچکی ترسیم می‌شود که در کنار هم ترنج را شکل داده‌اند. رایج‌ترین طرح فرش گلدار ایرانی از ترنجی مرکزی تشکیل می‌شود که در چهار گوشه‌ی آن ربع ترنج‌ها یا لچک و روی زمینه‌ی‌ آن گل‌ها، شاخه‌های پیچ در پیچ درخت مو و درخت زندگی به چشم می‌خورد.

انواع طرح ترنج در فرش‌های دستباف ایرانی

اگرچه نقشه لچک ترنج گلدار تنوع بالایی دارد، اما تمامی این طرح‌ها را می‌توان در یکی از سه دسته‌ی زیر گنجاند:

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”