مراحل روند بافت قالی دستباف ایرانی؛تعیین کننده کیفیت نهایی محصول

ایران زمین از دیرباز به مرکز اصلی بافت فرش و قالی معروف بوده است. هرچند در زمینه خاستگاه اصلی فرش دستبافت اتفاق نظر وجود ندارد، اما تمامی شواهد حاکی از آن است که ایران مهد قالیبافی بوده است. ایران در واقع گنجینه‌ای از فرهنگ و هنر شرقی را در گوشه گوشه خود نهفته دارد که هنرمندان آن از دیرباز تا به امروز خالق آثار هنری برجسته، از جمله قالی‌های دستبافت ارزشمند بوده‌اند. در زمان رواج یافتن دین اسلام در ایران، استانداردهای معماری، نگارگری و نساجی در ایران تثبیت شده بود و این استانداردها توانایی رقابت با برترین هنرهای خاورمیانه را داشت.

در عهد صفویه که از سال 1500 شروع شد، به جهانیان ثابت شد که ایران قطب فرشبافی اسلامی است. هنر قالیبافی ایران از قرن شانزدهم میلادی الهام‌بخش هنرمندان کشورهای همسایه ترکیه و هندوستان بوده است. از زمان احیاء هنر فرشبافی شرقی در اواخر قرن نوزدهم میلادی، ایران همچنان نقش کلیدی خود را در این هنر حفظ کرده است. هیچ ناحیه دیگری در خاور زمین نیست که تنوع و کیفیت نقشه‌های فرش ایرانی، مرغوبیت رنگزاها و پشم ایرانی یا تکنیک‌های ماهرانه بافت فرش هنرمندان ایرانی را داشته باشد، فرش و قالی دستبافت ایرانی به حق فاخرترین قالی دستبافت در عرصه جهانی است.

تکنیک‌های فرشبافی

کیفیت بافت

بافت زبر در مقایسه با بافت ظریف

 فرش‌های ظریف‌تر حداقل صد تا دویست گره در هر اینچ مربع دارند، حال آن که تعداد گره‌ها در فرش‌های زبرتر کمتر از صد است. پرزهای فرش‌های ظریف‌تر بیشتر کوتاه می‌شود تا جزییات طرح و نقشه آن بهتر دیده شود و فرش جلوه پیدا کند. نقشه فرش‌های زبرتر پیچیدگی کمتری دارد و ساده‌تر است، بنابراین می‌توان پرزهای آن را بلندتر گذاشت. این فرش‌های زبرتر با پرزهای بلند معمولاً نوارهای پهن‌تری متشکل از چند پود دارند که ردیف‌های گره‌ها را از هم جدا می‌کند تا فرش نرم‌تر شود. فرش‌های ظریف‌تر با تراکم بالاتر، محکم‌تراند و به همین دلیل صاف روی زمین قرار می‌گیرند.

قالی‌های خاص

فرش‌های موسوم به سوماک با تکنیکی بافته می‌شوند که حدواسط بین گلیم و قالی است. بافتن سوماک نیز با کشیدن تارها روی دار و با چند پود اولیه شروع می‌شود. اما به جای آن که نخ‌های با رنگ‌های مختلف به صورت حلقوی گره زده شود و سر گره‌ها باز گذاشته شود تا نقشه قالی شکل بگیرد، نخ به طور پیوسته با ترکیب‌بندی‌های مختلف به گونه‌ای روی تارها حلقه زده می‌شود که نخ با بافتی کابلی، شبیه به پرز، بالاتر از سطح تارها قرار بگیرد. بنابراین سوماک ضخیم‌تر و محکم‌تر از گلیم است.

لبه‌ها و انتهای فرش

تصویر: از چپ: حاشیه فرش، شیرازه دوزی

کناره‌ها و انتهای فرش یا گلیم به شیوه خاصی پرداخت می‌شود تا بافت محکم بماند. لبه‌های فرش پس از اتمام بافت با نخ محکم پشمی به صورت مارپیچ دوخته می‌شود، لبه‌های فرش گاهی بخشی از پود است. پس از آن که قالی از روی دار پایین آورده شد، سرهای بلند تار گره زده یا بافته می‌شود تا از هم باز نشود. قالی‌های پرزدار، علاوه بر تارهای به هم بافته شده یا گره خورده، معمولاً نوارهای باریکی از گلیم نیز در دو سر خود دارند که بافت را محکم نگه می‌دارد. در حاشیه‌های فرش دستباف عشایر نیز معمولاً این گلیم‌ها، گاهی به بلندی یک فوت، وجود دارد که هم خاصیت تزیینی دارد و هم از انتهای فرش محافظت می‌کند.

تکنیک‌های بافت فرش

بافت فرش‌ و قالی‌ هنری قدیمی است، بنابراین روش‌های تثبیت شده‌ای برای فرشبافی وجود دارد. علاوه بر تنوع در فرایندهای فیزیکی بافت فرش، مواد گوناگونی نیز در فرشبافی به کار برده می‌شود؛ مواد مورد استفاده در بافت فرش بر تکنیک و روش بافت اثر می‌گذارد. هرچند هر هنرمندی فرش خود را به پیروی از ذوق هنری خود می‌بافد، اما مواردی وجود دارد که همواره برای تمام هنرمندان و تمام فرش‌ها یکسان است.

فرایند بافت و اثر آن بر کیفیت و دوام قالی

آماده‌سازی مواد خام مورد استفاده در بافت فرش‌های نفیس و شیوه کلی بافت فرش تاثیر قابل توجهی بر کیفیت نهایی، دوام و ارزش فرش دارد. برای تخمین ارزش فرش باید از معیارهای ارزش‌گذاری فرش آگاهی داشته باشید. به علاوه اطلاع داشتن از تکنیک بافت فرش برای تعیین نوع فرش و قدمت آن ضروری است. این ملاحظات ساختاری بسیار بیشتر از نقشه قالی برای تعیین اصالت و کیفیت فرش مفید است.

پرزچینی، پشم‌چینی، نخ ریسی، دار، چله‌کشی، تار، نصب دار، تارهای به هم فشرده، پود، کوجی، تارکش