مشخصات فرش دستباف بختیاری: طرح خشتی، تنوع رنگ و ماندگاری بالا

چهارمحال و بختیاری خاستگاه بسیاری از هنرهای سنتی و صنایع دستی، به ویژه فرش دستباف است. فرش دستبافت بختیاری در سراسر جهان به دلیل طرح، نقشه و رنگ‌های منحصر به فرد شهرت دارد. در بسیاری از نقاط چهارمحال و بختیاری مانند سامان و چالشتر، علی‌رغم مجاورت جغرافیایی و نزدیکی اجتماعی فرهنگی منعکس شونده در هنر قالیبافی، وجوه تشابه و تمایز متعددی در فرش‌های ناحیه‌های مختلف چهارمحال و بختیاری مشاهده می‌شود و هنرمندان هر ناحیه ویژگی‌های خاصی را در قالی‌های منحصر به فرد خود به ودیعه گذاشته‌اند. یکی از مشهورترین و معروف‌ترین طرح‌های فرش چهارمحال و بختیاری به ویژه در ناحیه‌های نامبرده، طرح خشتی است. نقشه خشتی نقش و نگارها و طرح‌های منحصربه فردی دارد که بسیار متنوع‌اند. هدف اصلی از نگارش این مقاله معرفی طرح خشتی و ویژگی‌های خاص آن است. فرش بختیاری یکی از اصیل‌ترین و نفیس‌ترین فرش‌های دستبافت ایرانی است که روش بافت، نقشه و رنگ‌های خاص‌اش آن را از بقیه فرش‌ها متمایز می‌کند. هرچند بعضی فرش‌های بختیاری بافت زمختی دارند، اما در کل فرش‌هایی بادوام‌اند که می‌توانند میراثی ارزشمند برای نسل‌های بعدی باشند.

فرش دستباف بختیاری

دار قالیبافی در بسیاری از خانه‌های بختیاری برپا است. این قالی‌های اصیل از نظر تکنیک بافت، رنگبندی و نقشه با بقیه فرش‌های دستبافت تفاوت دارند. فرش چهارمحال و بختیاری به راحتی از روی نقش و نگارها و درخت‌ها و گل‌های نقش بسته بر تارو پود آن تشخیص داده می‌شود. وجه تمایز اصلی فرش بختیاری با بقیه فرش‌های ایرانی، مانند فرش نایین، رنگارنگ بودن آن است. در فرش‌های قدیمی‌تر، به ویژه فرش‌های قدیمی‌تر از 50 سال، از رنگزاهای گیاهی استفاده می‌شد. رنگ‌های سیاه، آبی، سبز، قهوه‌ای، خاکستری مایل به قهوه‌ای، سفید، قرمز، نارنجی و زرد در فرش بختیاری به چشم می‌خورد، بعضی از این رنگ‌ها مانند قهوه‌ای، سیاه و سفید طبیعی هستند و بقیه از سبزیجات، گیاهان و پوست میوه‌های اطراف گرفته می‌شوند. برای مثال رنگ آبی روشن از نیل، سبز از نوعی عناب (rhamnus chlorophorus)، قهوه‌ای از پوست گردو یا پوست بلوط، قرمز از روناس و زرد از پوست انار، زبان در قفا و گندل به دست می‌آید. نوعی رنگ قرمز نیز از حشره قرمزدانه گرفته می‌شود. از رنگ‌های اصلی رنگ‌های جدید دیگری نیز به دست می‌آید، برای مثال با رقیق کردن رنگ قرمز رنگ صوتی یا قرمز گلی به دست می‌آید. البته اکثر این تکنیک‌های پیچیده امروزه به فراموشی سپرده شده و رنگزاهای شیمیایی جایگزین رنگزاهای طبیعی شده است.

فرش بختیاری: روح‌نوازترین و رنگارنگ‌ترین فرش عشایر

ایل بختیاری، یکی از قدیمی‌ترین و نام‌آشناترین ایل‌های ایران زمین بافنده فرش‌های طرح خشتی است. قوم بختیاری که در ابتدا کوچ‌نشین بود، در قرن نوزدهم میلادی سرانجام در خطه زاگرس، در جنوب غربی اصفهان سکنی گزید. بافت فرش‌های بختیاری پس از یکجانشین شدن ایل، افزایش چشمگیری داشت و کیفیت فرش‌ها نیز ارتقاء یافت. امروزه قریب به 200 روستا در این ناحیه وجود دارد که فرشبافی در آنها رواج دارد و زیباترین فرش‌های جهان را می‌توان در این ناحیه یافت. استان چهارمحال و بختیاری در جنوب شرقی اصفهان قرار دارد و مرکز آن شهرکرد است.

طرح فرش بختیاری

هرچند فرش‌های بافته شده در روستاهای مختلف چهارمحال و بختیاری تفاوت‌های اندکی با هم دارند، اما همه آنها از نظر ترکیب رنگ روشن و نقشه‌های شلوغی که عمدتاً هندسی و گاهی نیمه هندسی هستند، با هم تفاوت دارند. اکثر فرش‌های بختیاری نقشه خشتی (چهارخانه) واضح ییا طرح باغی مشبکی دارند که نقوش پرندگان، جانوران یا گیاهان مختلف هر خانه یا بخش را پر کرده است. تقسیم‌بندی فرش می‌تواند چهارگوش، لوزی یا شش ضلعی باشد. ویژگی جالب توجه فرش‌های خشتی این است که رنگ و نقش و نگارهای هر بخش معمولاً با بخش کناری تفاوت دارد. نتیجه نهایی ترکیبی مسحورکننده از طرح‌ها و رنگ‌هایی است که می‌توان ساعت‌ها به آن خیره شد و زیبایی‌های جدیدی را کشف کرد. پرطرفدارترین نقشه فرش‌های بختیاری طرح خشتی است که زمینه‌ای باغی دارد و تقسیم‌بندی‌های چهارگوش یا خشت‌های آن با گل‌های رز، گل‌های دیگر و پیچک‌های دیگر جان گرفته است. زمینه مملو از آرایه‌های گل و بته و نقشه مشبک یکی دیگر از طرح‌های محبوب فرش دستباف بختیاری است. گل‌های رز و نقشه این فرش‌ها به وضوح بازتابی از تاثیر قالیبافی فرانسه و ابوسن است. اکثر فرش‌های بختیاری قدیمی‌تر مزین به گونه‌های گیاهی و جانوری بومی است. البته هنرمندان در سال‌های گذشته طرح‌های فراگیرتری را اقتباس کرده‌اند تا بتوانند پاسخگوی نیاز بازار فرش جهانی باشند و امروزه فرش‌هایی بدون درونمایه سنتی نیز بافته می‌شود. طرح‌های منحنی، برخلاف اکثر فرش‌های ایرانی به ندرت در فرش بختیاری دیده می‌شوند، هرچند نقشه‌های هندسی در بعضی فرش‌های چهارمحال و بختیاری به چشم می‌خورد.

فرش خشتی

فرش خشتی پرطرفدارترین نقشه فرش دستباف بختیاری است که خشت به خشت آن با نقش و نگارهایی از پرندگان، جانوران یا گیاهان زیبا جان می‌گیرد. طرح شطرنجی یا باغی مشبک فرش‌های خشتی کاملاً واضح است. یکی از ویژگی‌های فرش طرح خشتی بختیاری تفاوت داشتن نگاره‌ها و رنگ‌های هر بخش با بخش مجاور است که ترکیبی خارق‌العاده را خلق می‌کند.

مفهوم باغ در فرش بختیاری

قرن‌ها است که باغ بهشت الهام‌بخش بسیاری از هنرمندان بوده است؛ در صنعت قالیبافی نیز گونه‌های مختلفی از طرح باغی تجسمی از باغ بهشت است و بافندگان و طراحان این مفهوم غنی را برای جاودانه ساختن تصورات خود برگزیده‌اند. باغ بهشت در قالی‌های سنتی ایرانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد، فرش باغی نمونه‌ای از این آثار هنرمندانه است که معمولاً فاقد ترنج مرکزی و مزین به درخت‌ها و گل‌های خیالی است. نقشه فرش گاهی تک درختی خیالی را با شاخه‌ها، برگ‌ها، گل‌ها و پرندگان نشسته بر روی شاخه‌ها به تصویر می‌کشد که اصطلاحاً درخت زندگی گفته می‌شود. بعضی از فرش‌های باغی طرح خشتی دارند و بخش مختلفی از باغ در هر خانه نقش بسته است. نقشه چهارباغ نیز نقشه پرطرفداری است که معمولاً مستطیلی است که به طور متقارن به چهار خانه تقسیم شده است. دو نهر متقاطع در نقشه چهارباغ خطوط تقسیم کننده را می‌سازد و یک دریاچه نقطه کانونی و مرکزی آن است. هر یک از این چهار خانه مملو از درختها و پرندگان است. طرح چهارباغ گاهی چهارفصل نیز گفته می‌شود. عناصر نقشه فرش باغی معمولاً مقطعی از باغ است که جریان آب، درختها، گلها و پرندگان یا جانوران را نشان می‌دهد. برای مثال درخت کاج، سرو، بیدمجنون و رز در بسیاری از فرش‌های بختیاری به چشم می‌خورد. البته عناصر باغی به فراخور تصورات بافنده گاهی حالت انتزاعی به خود می‌گیرد.

رنگ‌های متمایز فرش بختیاری

بافندگان بختیاری رنگ‌های مختلفی را در بافتن فرش به کار می‌گیرند. رنگزاهای مورد استفاده همواره طبیعی هستند و رنگ‌های اصلی طیفی از سفید و عاجی هستند. طیف‌های مختلفی از قرمز، زرد، سبز و قهوه‌ای نیز از رنگ‌های پرکاربرد در فرش بختیاری به شمار می‌آیند.

ساختار فرش

قالی دستباف بختیاری بافت محکم، ضخیم و بادوامی دارد و یکی از روشن‌ترین و رنگارنگ‌ترین فرش‌های عشایر است. قالیبافان بختیاری در اصل چوپان بودند و هر بافنده از پشم گله گوسفندان خود استفاده می‌کرد. پشم گوسفندان بختیاری بسیار مرغوب است و فرش بافته شده از آن بسیار نفیس است. پرز فرش با بلندی متوسط رو به بلند تا بلند رویه گیری و چیده می‌شود. فرش بی بی باف گونه‌ای فرش بختیاری است که فقط به دست بانوان بافته می‌شود و یکی از فاخرترین و سنتی‌ترین فرش‌های چهارمحال و بختیاری محسوب می‌شود. فرش سامان و Chapel Shotur نیز از فرش‌های اعلاء این خطه به شمار می‌آید.

ویژگی‌های فرش دستباف بختیاری

• طرح: آشناترین طرح فرش بختیاری طرح باغی است که خانه‌ها یا خشت‌های آن با گل و پیچک جان گرفته است. زمینه با طرح مشبک و آرایه‌های گل و بوته نیز طرح دیگر فرش‌های بختیاری است که نمونه بارز آن فرش‌های لچک ترنج سامان است.
• کیفیت: در ناحیه چهارمحال و بختیاری فرش‌هایی با کیفیت‌ها و قیمت‌های گوناگون بافته می‌شود که از فرش‌های معمول مصرفی تا فرش‌های فاخر کلکسیونی متغیر است. فرش حوری معمولاً کیفیت پایینی دارد، اما فرش‌های بی بی باف، Chapel Shotur و سامان را می‌توان در رده خوب تا مرغوب جای داد.
• شکل و اندازه: معمولاً فرش‌های کوچک و بزرگ تا 1.50 * 2.20m و رانرهای باریک بافته می‌شود. فرش‌های به اندازه اتاق نیز تا اندازه 4 در 5 متر در کارگاه‌ها بافته می‌شود.
• رنگ: فرش بختیاری تنوع رنگ بالایی دارد و آفریده‌های چندصد روستای چهارمحال و بختیاری از نظر تنوع رنگ بی‌نظیراند. رنگ‌های اصلی طیف‌های گوناگونی از سفید و عاجی و قرمزها، قهوه‌ای‌ها، سبزها و زردهای مختلف است که گاهی آبی نیز در آن به کار گرفته می‌شود. رنگزاهای طبیعی طیف رنگی هماهنگی را، به ویژه در فرش‌های قدیمی‌تر بی بی باف تولید می‌کنند.
• بافت: حتی با وجود آن که پشم از گله گوسفندان خود بافنده به دست می‌آید، باز هم کیفیت فرش‌ها با هم متفاوت است و از رنگ کدر و مات تا بسیار درخشان متغیر است. پرز فرش نیز به اندازه متوسط رو به بلند تا بلند کوتاه می‌شود.
• دار: دار قالی بختیاری تار و پودی پنبه‌ای دارد.
• گره‌ها: قالی بختیاری با گره‌های ترکی بافته می‌شود که تراکم آنها از بسیار زبر تا ظریف متوسط متغیر است.
• قیمت: فرش‌های بختیاری قدیمی و آنتیک گنج‌هایی نادراند که با قیمت‌های بالا به مجموعه‌داران فروخته می‌شود. فرش‌های عشایر جذابیت خاصی دارند و پتینه زیبایشان آنها را از دیگر فرش‌ها متمایز می‌سازد. فرش‌های قدیمی بختیاری ارزش بالایی دارند، اما فرش‌های جدیدتر قیمت معقولی دارند.