معرفی طرح ماهی (هراتی) فرش دستباف ایرانی: تکنیک و محل بافت

نقشه هراتی یکی از متداول‌ترین نقشه‌های قالی‌های ایرانی است که از یک گل مرکزی در وسط شکلی لوزی شکل تشکیل می‌شود که دور آن الگویی از برگ‌های نیزه‌ای به موازات اضلاع لوزی تکرار شده است. طرح هراتی نسخه‌ها، شکل‌ها و ابعاد مختلفی دارد. برخی ترجیح می‌دهند که طرح هراتی را به دلیل شباهت شکل‌های داخلی به ماهی، طرح ماهی بنامند. این نقشه زیبای عشایری در شهر هرات (پایتخت تیمور) در افغانستان ابداع شد. زمانی که هرات جزئی از ایران بود، فرش‌هایی در آن بافته می‌شد که فرسنگ‌ها با استاندارد بالای فرش‌های مرغوب ایرانی فاصله داشت، بااین حال بافندگان هراتی هنوز هم سنت بافندگی پیشینیان خود را زنده نگه داشته‌اند. بسیاری از فرش‌هایی که در حوالی مشهد و نزدیک به مرز بافته می‌شود، ظاهری ابریشمینی دارند که خاص فرش‌های خطه خراسان است. در یک نوع از این فرش‌ها زمینه فرش با طرح‌های گلابی مانندی پر می‌شود که سر باریک و خمیده‌شان همواره به یک سمت خم می‌شود، حال آن که جهت‌گیری این شکل‌ها در بعضی نقشه‌ها یکسان نیست و یک ردیف درمیان جهت‌شان فرق می‌کند. طرح ماهی درهم تنیده (ماهی درهم) یکی از الگوهای فرعی طرح هراتی است که نخستین بار در خراسان خلق شد و به تدریج به فرش‌های دیگر نقاط ایران زمین راه پیدا کرد.

الگوها

طرح ماهی در الگوهای مختلفی وجود دارد، بااین حال یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین طرح‌های ماهی نوعی با یک ترنج در وسط است که دور آن را طرح‌های درختی و خطوط درهم پیچیده گرفته است. مثلث رنگی کلاسیک، شامل آبی نفتی، قرمز، بژ، قهوه‌ای شتری و قهوه‌ای سوخته در ترکیب با سبزهای روشن رنگ‌هایی هستند که معمولاً برای بافتن طرح ماهی به کار برده می‌شوند. در طرح‌های مدرن‌تر از موتیف‌های مثلثی و مارپیچ‌های خمیده با گل‌های فراوان استفاده می‌شود.

ماهی تبریز

فرش ماهی ایرانی یکی از الگوهای کلاسیک است که به دست قالیبافان ماهر تبریزی جان می‌گیرد. منشأ این طرح شهر هرات در افغانستان است، البته برخی خاستگاه طرح ماهی یا هراتی را فراهان و ناحیه‌های دیگر نیز می‌دانند. صرف نظر از خاستگاه طرح ماهی، کمتر قالیبافی می‌تواند طرح ماهی را به مهارت استادکاران تبریزی ببافد. بین تپه ماهورهای بلند کوه سهند آذربایجان دره‌ای به نام دره غورو وجود دارد که در میان آن شهری پرجمعیت و دوست داشتنی به نام تبریز قرار دارد. بسیاری تبریز را به فرش‌های دستبافت بی‌نظیر و زیبایش می‌شناسند، در واقع قرن‌ها است که تبریز یکی از تولیدکنندگان اصلی فرش مرغوب ایرانی بوده است. فرش‌های تبریز به دلیل کیفیت بالا، طراحی منحصر به فرد و کاربردهای گوناگون در سراسر جهان محبوبیت دارند، در این بین یکی از پرطرفدارترین و خاص‌ترین طرح‌های فرش‌های تبریزی، طرح ماهی یا ماهی تو حوض است. موتیف ماهی تبریز برای هر نقطه‌ای از فرش، از موتیف‌های حاشیه‌ای تا ترنج و به طور سراسری به کار برده می‌شود، اما چشم‌نوازترین سبک‌ها بدون شک فرش تبریز ماهی است که در وسط آن ترنجی وجود دارد که الگوهای ماهی پیوسته آن را احاطه کرده‌اند. البته در بسیاری از فرش‌ها یک موتیف در وسط ترنج روی زمینه‌ای از موتیف‌های سراسری ماهی جای داده شده که با رنگ‌های متضاد بافته می‌شود. فرش ماهی تبریز غالباً با رنگ‌های خاکی و خفه بافته می‌شود که ظرافت زمینه را بی‌اهمیت جلوه می‌دهد. مثلث رنگ‌های کلاسیک، شامل آبی نفتی، قرمز، بژ، قهوه‌ای شتری و قهوه‌ای سوخته در ترکیب با سبزهای روشن رنگ‌هایی هستند که معمولاً برای بافتن طرح ماهی به کار برده می‌شوند. پالت رنگی سنتی و الگوی سراسری پررنگ، فرش طرح ماهی تبریز را به انتخابی محبوب برای اتاق نشیمن و مکان‌های پررفت و آمد تبدیل کرده است.

مواد و بافت

وجه تمایز فرش طرح ماهی دستباف با طرح‌های دیگر به سبک بافت آن مربوط می‌شود، در طرح ماهی از گره‌های خاصی استفاده می‌شود تا استحکام فرش و مقاومت آن در برابر ساییدگی در بلندمدت تضمین شود. پنبه، ابریشم، پشم یا مخلوطی از پشم و ابریشم برای تهیه خامه به کار برده می‌شود. در چله‌کشی مرغوب‌ترین فرش دستباف طرح ماهی تبریز، به جای پنبه از ابریشم استفاده می‌شود، حتی در خامه بعضی از این فرش‌های فاخر تارهای طلای 18 یا 24 عیار وجود دارد. در فرش‌های مرغوب هم پشم و هم ابریشم وجود دارد، فرش‌های با کیفیت پایین‌تر فقط از پشم بافته می‌شود. فرش‌های مرغوب به سراسر جهان صادر می‌شود، اما فرش‌های با تارهای طلایی بسیار نادراند و بالاترین قیمت را دارند.

تکنیک بافت

فرش طرح ماهی تبریز با زدن گره‌های متقارن ترکی، با تراکم 80 گره در هر اینچ مربع بافته می‌شود. اکثر فرش‌های مرغوب طرح ماهی تبریز معمولاً 50 رج و 375 ـ 350 گره در هر اینچ مربع دارند. تبریز از دیرباز قالیبافان ماهری داشته است که هنر خود را برای فرزندان خود به یادگار گذاشته‌اند و امروزه خانواده‌های هنرمندی مانند خانواده پیروزیان قالی طرح ماهی را از پشم کرک ظریف با تارهای ابریشم می‌بافند تا طرح ماهی بیش از پیش زیبا و چشم‌نواز شود.

بیجار

چون در فرش‌های بیجار طرح ماهی سراسری با تعداد گره‌های کمتری بافته می‌شود، فرش بیجار آن تعادل و زیبایی فریبنده را ندارد. فقدان جزییات طرح را شلوغ، گیج کننده و در هم وبرهم می‌کند، البته همین موضوع رمز جذابیت فرش بیجار است. موتیف دقیق‌تر و منظم‌تر لزوماً به معنای زیبایی بیشتر نیست.

فراهان

طرح هراتی سراسری فرش فراهان، تولید شهر اراک، از قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم معروف شد و حتی این طرح زیبا طرح فراهان نام گرفت. هرچند نقشه هراتی تکرارشونده دیگر با اصطلاح نقشه فراهان توصیف نمی‌شود، بااین حال هنوز نقشه‌های موفق و مکرری از طرح هراتی در فراهان اجرا می‌شود. برخلاف تبریز که طرح ماهی به یک روش خاص بافته می‌شود، قالیبافان فراهان بداهه‌تر عمل می‌کنند و به این ترتیب فرش طرح ماهی فراهان، مانند فرش بیجار جذابیتی خودمانی و بی‌تکلف می‌یابد.