نقش درخت در فرش دستباف ایرانی و مفهوم سمبلیک آن از گذشته تا امروز

از میان تمام نگاره‌هایی که قرن‌ها است بر روی قالی‌های دستباف ایرانی و شرقی نقش می‌بندد، درخت طرحی است که به دلیل درونمایه‌ی تاثیرگذار و تاریخچه قدیمی ارتباط دهنده فرهنگ‌ها و ناحیه‌های جغرافیایی مختلف، جایگاه شاخصی در میان بقیه طرح‌ها دارد. طرح درختی که امروزه به درخت زندگی معروف است، هزاران سال است که نقشی کلیدی در هنرهای مختلف دارد و بر آثار هنری مختلف، از سفال و کاشی گرفته تا نقاشی و صنایع دستی دیگر نقش بسته است. هرچند خاستگاه دقیق طرح درخت زندگی مشخص نیست، اما برخی پژوهشگران آن را مربوط به تمدن بین‌النهرین می‌دانند. درهرحال در مذاهب و تاریخ سکولار  سراسر جهان درعهد باستان ردهایی از درخت زندگی وجود دارد. درختان اغلب روی قالی‌ها به تصویر کشیده می‌شوند، گاهی به صورت حقیقت گرایانه و گاهی به شکل ساده و به صورت‌های قراردادی به کار می‌رود. در ترکیبات باغی، درختان بسیاری به کار می‌روند که بافندگان ایرانی درختان مشابهی را به کار می‌برند. مانند سرو و بید مجنون. اغلب عنصر تزئینی اساسی در قالی‌ها طرحی جهت دار است: گاهی روی زمینه شاخه‌هایی وجود دارد که پرندگان و سایر حیوانات یا روی آن ها قرار گرفته‌اند و یا پشت شاخه‌ها مخفی شده‌اند، چندین شاخه درخت که از یک گلدان مرکزی بزرگ منشعب شده است. در نهایت استفاده از طرح درختان روی قالی‌های جانمازی رایج است، در واقع درخت در شرق مانند هر فرهنگ دیگری مفاهیم عمیق عرفانی و نمادین دارد. به ویژه درخت زندگی یا محور دنیا.

طرح درخت زندگی

هرچند درخت زندگی در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف معنای متفاوتی دارد، اما مقدس بودن درخت زندگی وجه مشترک آن در تمامی ادیان است. این نماد الهام‌بخش نام‌های متعددی را در گذر زمان به خود گرفته است، که از آن جمله می‌توان به درخت کیهانی، درخت مقدس و درخت جهان اشاره کرد. آنچه واضح است این است که ویژگی‌های جادویی درخت زندگی به آن قدرتی باورنکردنی داده است. درخت زندگی حتی در حوزه روانشناسی نیز ریشه دارد. درخت زندگی مدلی الهام‌بخش و سرزنده برای روشنگری و رشد فردی است که رشد آن را پایانی نیست و از این نظر می‌توان آن را شبیه به قلب انسان دانست. از منظر زیست شناختی نیز می‌توان نقش درخت زندگی در فرش را نمادی از تحول سیستم زیستی زمین تلقی کرد که تمامی ریشه‌های گسترده شده زندگی در خاک حاصلخیز زمین در نهایت به یک هسته مرکزی برمی‌گردد. یکی از نمادهای مهم معنوی در سرزمین یوگا درختی است که ریشه‌های انسان را در زمین و شاخه‌های آن را سرکشیده تا به آسمان و بهشت می‌داند. این درخت تمامی گونه‌های زندگی را با مادر زمین و جهان در ارتباط نگه می‌دارد.

فرش دستباف طرح درختی

درخت زندگی در هنر فرشبافی، به ویژه فرش‌های قدیمی ایرانی نمادی از ابدیت و بی‌کرانگی است. این نگاره زیبا و نمادین در سبک‌های مختلف، مانند فرش‌های خراسان، کرمان و کاشان بر روی فرش ایرانی جاودانه شده است. درخت مقدس جهان که تمامی دانه‌ها را در خود دارد، مفهومی دیرینه در فرهنگ باستانی ایران زمین است. برای شنیدن راز این درخت کافی است که به نقش زیبای درخت روی فرش دقیق شوید.

معنای نگاره طرح درخت زندگی در فرش‌های قدیمی

درخت زندگی نگاره‌ای پرطرفدار در فرش‌های شرقی، سفال و دیگر اشیاء تزیینی است. چون سمبل درخت در بسیاری از فرهنگ‌های جهان وجود دارد، خاستگاه دقیق درخت زندگی مشخص نیست. بااین حال محققین بر این باوراند که درخت زندگی ریشه در تمدن بین‌النهرین دارد، هرچند ویژگی‌های درخت مقدس در گذر قرن‌ها تغییر کرده است. نخستین درخت زندگی بین‌النهرین، مربوط به سال 2500 قبل از میلاد مسیح، رب‌النوعی سومری را به تصویر می‌کشد که در مقابل دو درخت مقدس ایستاده است. یک مهر استوانه‌ای استاتیتی (سنگ صابون) مربوط به همین دوران الهه‌ای را در حال چیدن میوه از درخت نخل مقدس نشان می‌دهد. این تصویر می‌تواند الهام گرفته از داستان میوه ممنوعه در سفر پیدایش باشد. بابلی‌ها که موفق به شکست سومری‌ها شدند، معتقد بودند که درخت زندگی درختی جادویی است که در قلب بهشت می‌روید و رشد می‌کند. آنان بر این باور بودند که آب جاری از ریشه‌های این درخت است که زمین را آبیاری می‌کند. در حماسه گیل‌گمش، این اسطوره به گیاهی دست می‌یابد که قدرت بخشیدن جوانی دوباره دارد، اما گیلگمش این گیاه را به یک مار می‌بازد و به این ترتیب است که مار توانایی پوست اندازی پیدا می‌کند. مفهوم درخت زندگی در نیمه نخست هزاره قبل از میلاد مسیح، در خاور نزدیک منتشر شد و احتمالاً از این ناحیه به بقیه جهان قدیم نیز تسری یافت. درخت زندگی در این فرایند انتشار شکل‌ها و معانی مختلف به خود گرفت:

• نماد درخت زندگی در امپراطوری نوآشوری، عمدتاً بر جامه‌های سلطنتی، مهرهای اداری و نقاشی‌های دیواری نقش می‌بست.
• نخستین زوج روی زمین، رب النوع ازیریس و الهه ایزیس، در اسطوره‌شناسی مصری از درخت اقاقیایی ظاهر شدند که به الهه ازلی Lusaaseta تعلق داشت.
• درخت زندگی در ارمنستان باستان نمادی مذهبی بود که روی دیوارهای دژها و استحکامات نظامی کشیده و روی سپرهای جنگجویان حک می‌شد.
• برجغالی (Borjgali) در گرجستان سمبلی بود که از خورشید با هفت پره چرخان بر گرد درخت زندگی مسیحی تشکیل می‌شد که نمادی از استمرار بین گذشته، حال و آینده به شمار می‌آمد.
• درخت زندگی در اسطوره‌شناسی ترک و مغول مانند درخت غان کشیده می‌شود و محوری کیهانی بین زمین و آسمان است که خالق خدای آسمان، اولگان بای محسوب می‌شود.
• درخت زندگی در اسطوره‌شناسی اسکاندیناوی به صورت درخت جهان (Yggdrasi) مجسم می‌شود. درخت زندگی غالباً شبیه به درخت بلوطی وقف ثور، خدای تندر کشیده می‌شد.
• در اسطوره شناسی یونان نیز درخت زندگی به صورت درخت بلوطی وقف زئوس، خدای خدایان کشیده می‌شد. کشیشان یونان باستان خش خش برگ‌های درخت بلوط را به منزله اعلان‌هایی مقدس تلقی می‌کردند.

در بسیاری از فرهنگ‌های سراسر جهان، مانند فرهنگ یاکوت‌ها، تاتارها و دیگر اقوام سیبری، سرخپوستان ناواجو و دیگر بومیان امریکای شمالی و اقوام مختلف اروپای شرقی و آسیا نیز تعبیرهای دیگری از درخت زندگی وجود دارد. در مجموع می‌توان گفت که درخت زندگی در تمام فرهنگ‌ها در تمدن باستانی بین‌النهرین ریشه دارد. بنابراین مفهوم درخت زندگی قدمتی بیشتر از یهودیت، مسیحیت و اسلام دارد. درخت زندگی در ناب‌ترین فرم، بخشنده زندگی است. البته قالیبافان درخت زندگی را به صورت بازتابی از معانی سازگار با مذهب و فرهنگ محلی خود مجسم کردند. در کل نگاره درخت زندگی در هر سنتی نماد مهمی از زندگی و وفور نعمت است.

ویژگی‌های طرح درختی در فرش ایرانی

در این گونه فرش‌ها طرح‌های هندسی کوچک تکمیل می‌شود: چهارگوش‌ها، چندضلعی‌ها یا طرح‌های طلیبی شکل که به هزاران شکل مختلف تکرار می‌شوند، معمولا مفاهیم خوش یمنی و شگون و دفع چشم زخم دارد و یکی از طرح های ابتدای بسیار رایج است. برخی معتقدند که وجود صلیب در قالی ها به استادان ارمنی با مذهب کاتولیک برمی گردد، با مقایسه رواج استفاده از ترنج صلیب شکل با طرح های هندسی به کار رفته در کلیساهای کاتولیک ارمنی و گرجستانی، این مقایسه به نظر تصنعی می آید. فراتر از مفهوم مذهبی، صلیب، به خاطر اثر تزئینی و شکل خاص خود در قالی‌ها به کار رفته است. همچنین در قالی ها نشان s بسیار رواج داشته است که پیشینه کهنی دارد متعلق به شرق دور که در میان نمادهای خورشیدی قرار می‌گیرد و با مفاهیم و فراوانی ارتباط دارد. علاوه بر آن باید از طرح ستاره نام برد که در بیشتر موارد هشت راس دارد که رو تکه‌های مربوط به دوره سلجوقیه در قرن سیزدهم مورد استفاده قرار گرفته و طرح‌های به شکل x و s بر روی زمینه و حاشیه رواج داشته است. در نهایت، روی قالی ها طرح های کوچک قلاب مانند دیده می شود. که در اکثر موارد یا الهام از تامگا همان نشان های مالکیت اقوام ترک بافته شده است که اغب گوچ باشی نامیده می شوند به معنای سر قوچ و شامل یک طرح به شکل v که یادآور شاخ های انحنا دار این حیوان است. یک مورد خاص، دارک شانه است. که یکی از ابزارهای اساسی برای بافنده است و اغلب در بین طرح های ریز زمینه قرار می گیرد. همچنین در این مورد طرح دارای مفهوم دفع چشم زخم و رفع شر است.