بررسی فرش دستباف نایین: طرح های سنتی و رنگهای کویری

شهر نایین به وسعت 35000 کیلومتر مربع در یکصد و سی کیلومتری شرق اصفهان، سیصد و بیست کیلومتری جنوب شرقی تهران و در فلات مرکزی ایران در استان اصفهان قرار دارد. آب و هوای نایین گرم و خشک است و روستاها و چاه‌های این شهر شهرت جهانی دارد. فرش‌های دستباف شهر نایین در سراسر جهان شناخته شده است. تاریخچه نساجی و تهیه عبای مردانه پشمی در نایین به قرن‌ها قبل برمی‌گردد، اما فرشبافی هنر نسبتاً جدیدی در نایین است که قدمت آن کمتر از صد سال است. تمام قالی‌های نایین با گره‌های نامتقارن فارسی، تارهای پنبه‌ای و خامه پشمی بافته می‌شود و پرزهای آن بسیار کوتاه می‌شود، البته در بعضی موارد تارهای ابریشمی نیز در بافت فرش دستباف نایین به کار برده می‌شود. فرش‌های مرغوب‌تر با گره‌های ظریف‌تر با کرک (پشم بره) بافته می‌شود. برخی قالیبافان نایینی از ابریشم در اطراف گل‌ها و طرح‌های اسلیمی استفاده می‌کنند. بعضی فرش‌های دستباف نایین اصفهان 500 گره در هر اینچ مربع دارد. بافت فرش‌های نفیس، به ویژه برای مشتریان خارجی، یکی از پیشه‌های پرطرفدار در شهر نایین است.

فرش دستباف نایین

در فاصله دویست کیلومتری از شهر زیبای نایین، نزدیک به مرز غربی دشت کویر، شهر زیبای نایین قرار دارد که بناهای خاک رسی آن گردشگران زیادی را به این شهر کوچک می‌کشاند. یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای ایران، بنا شده در قرن دهم نیز در نایین واقع است. دستبافت‌های نایین اهمیت بسیاری دارند. فرشبافی هنر ظریفی است که حدوداً از زمان جنگ جهانی دوم در نایین شروع شد. چون قالیبافان نائینی با پشم‌های ظریف‌تری کار کرده بودند، در ابتدا فرش‌های بسیار مرغوبتری را می‌بافتند. چون تعداد فرش‌ها کم، اما کیفیت‌شان بسیار بالا بود، فرش دستباف نایین به کالایی فاخر و پرطرفدار تبدیل شد. قالیبافان نایینی در خلال یک سده گذشته هم از پشم غیرایرانی و هم از متریال بومی استفاده کرده‌اند و طرح‌هایی سنتی را با رنگ‌های منحصر به فرد در میان تار و پود فرش گرفتار ساخته‌اند که توجه هنردوستان را از سراسر جهان به خود جلب کرده است. البته امروزه به لطف پیشرفت تکنولوژی، فرش دستباف نایین در نقاط مختلفی از ایران بافته می‌شود. بافندگان هنرمند ایرانی توانایی بافت هر نوع فرشی را دارند. البته خریداران فرش باید به این نکته توجه کنند که کیفیت فرش‌های بافته شده در نقاط مختلف با هم یکسان نیست. قالیبافان نائینی به واسطه استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی و تکنیک‌های رنگرزی خاص ناحیه نائین می‌توانند به حق ادعا کنند که یکی از بهترین تولیدکنندگان فرش در ایران و سراسر جهان هستند.

ترکیب رنگی در فرش دستباف نایین

فرش نایین در نقاط مختلفی از ایران بافته می‌شود و قالیبافان ماهر ایرانی توانایی بافت هر نوع فرشی را در هر گوشه از ایران پهناور دارند. البته نباید از خاطر برد که کیفیت فرش‌های تمام نقاط با هم یکسان نیست. فرش دستباف نایین از نقطه نظر رنگ‌بندی یکی از نمادهای استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی است و یکی از دلایل محبوبیت آن نیز همین ترکیب رنگ منحصر به فرد است. رنگرزی در این ناحیه با استفاده از رنگ‌های طبیعی و سنتی انجام می‌شود که تفاوت اندکی با دیگر مراکز فرشبافی در ایران دارد و علی‌رغم رنگ‌های شمیایی که به صورت کمکی به کار برده می‌شود، رنگ‌های طبیعی هنوز رنگ‌های غالب در این ناحیه‌اند. در فرش‌های دستباف نایین اصفهان در مجموع از 11 رنگ اصلی و 4 رنگ فرعی استفاده می‌شود. ساختار فرش سبکی تلفیقی و سنتی دارد که بسیار دقیق است. نقص‌هایی مانند جمع شدن فرش، آهارزنی، اختلاط رنگ و تکنیک اشتباه به ندرت در فرش نایین دیده می‌شود، فرش نایین بسیار مرغوب است و استاندارد بالایی دارد. وسایل فرشبافی عمدتاً از چوب ساخته می‌شود و به تازگی تلاشی برای جایگزینی وسایل چوبی با فلزی شروع شده است. نایین را به حق می‌توان یکی از بهترین تولیدکنندگان فرش دستباف در ایران به شمار آورد. فرش دستباف نایین اصفهان شهرت و محبوبیت قابل توجهی دارد. مواد مورد استفاده و مهارت قالیبافان نایینی بدون رقیب است. تراکم فرش دستباف نایین بالا است و غالباً بیش از یک میلیون گره در هر متر مربع دارد. مواد فرش‌های نفیس نائین از پشم روی تار ابریشمی یا ابریشم در تار، پود و خامه فرشبافی تشکیل می‌شود.

تاریخچه فرش دستباف نایین

در قرن های گذشته، فعالیت اصلی در نایین، بافت پارچه‌های گرانبها و اغلب ابریشمی بوده که برای لباس مخصوص روحانیون (عبا) به کار می رفته است. در آغاز سال‌های بیست کارگاه های موجود در نایین مانند دیگر کارگاه های موجود در سراسر ایران به خاطر واردات بی رویه تولیدات غربی دچار بحران شد و بخش اعظم نیروی کار به ابداع و تولید قالی‌های آراسته به طرح های کلاسیک مشغول شدند و به رقابت با تولیدت اصفهان پرداختند. قالی‌های نایین در ابعاد سنتی و به شکل مستطیل، مانند قالی‌های اصفهان، بافته می‌شد. قالی های نایین گره ی نامتقارن دارد و برخی از آن ها در ابعاد بزرگ است (600*400 سانتیمتر) مهارت و توانایی بافندگان نایینی که پیشتر به تولید پارچه‌های بسیار ظریف اشتغال داشته اند موجب شد که در نایین، قالی های منحصر بفردی بافته شوند که از متراکم ترین قالی های سرتاسر ایران به شمار می آیند. و تراکم گره از 5000 تا 8000 گره در هر دسیمتر مربع است. در بازار محلی، قالی های نایین شش لا نامیده میشوند. چرا که تارهای به کار رفته در این قالی ها از شش رشته به صورت الیاف به هم پیچیده تشکیل شده که ابتدا سه به سه به صورت S و بعد به صورت Z پیچیده شده بود. همچنین قالی‌های نه لا وجود دارد که دارای نه رشته الیاف است. برای بافت قالی های نایین چله هایی از جنس نخ پنبه ارجحیت دارند که به ندرت از ابریشم استفاده می شود و در عوض در طی بافت از ابریشم برای مشخص کردن و شفاف و درخشان نشان دادن مقاطع طرح استفاده میشود. این تکنیک، گرده ی ابریشم یا گرته ی ابریشم /Gharty/ نامیده میشود و مشخصه ی اساسی قالی نایین است. با این شیوه و تحت تاثیر درخشش الیاف ابریشمی طرح ها برجسته تر و نمایان تر به نظر میرسند. فرش دستباف نایین در یک سیستم نام‌گذاری به صورت چهارلا، شش لا و نه لا طبقه‌بندی می‌شود؛ منظور از لا همان لایه است. این نام‌گذاری کیفیت فرش را تعیین می‌کند و به تعداد لایه نخ‌هایی اشاره دارد که در هر رشته تار وجود دارد. هرچه این تعداد کمتر باشد، فرش ظریف‌تر است و تراکم گره بالاتری دارد. تعداد لایه‌ها را می‌توان با شمردن تعداد رشته‌های موجود در یکی از ریشه‌های فرش تشخیص داد، اگر سه جفت نخ ببینید، فرش شش لا است. به عبارت دیگر هر چه تعداد لا کمتر باشد، فرش نفیس‌تر و ظریف‌تر و بالطبع گران‌تر است. معیار درجه‌بندی براساس لا به شرح زیر است:

• 4 لا: بسیار نفیس
• 6لا: نفیس
• 9لا: خوب

فرش 4لای نایین فرش بسیار ارزشمندی است که امروزه به ندرت یافته می‌شود.

طرح‌های فرش دستباف نایین

طرح‌های به کار رفته در قالی نایین، سنتی و تقریباً یکنواخت اند و بارها تکرار می‌شوند. ترنج های مدور و حاشیه‌های هراتی. به صورت بسیار اتفاقی میتوان نمونه هایی را یافت که طرح های گلدار در زمینه شلوغ به کار رفته باشد و یا صحنه های شکار بافته شده باشد. نقشه‌های با ترنج میانی و طرح‌های اسلیمی و گل و بته بسیار رایج است. نقشه فرش دستباف نایین شبیه به فرش اصفهان است. فرش تودشک نائین یکی از گونه‌های نادر فرش نایین است که به دلیل تکنیک بافت ماهرانه بسیار پرطرفدار است. گاهی اوقات فرش‌هایی با کیفیت پایین‌تر، اما با نقشه و رنگ‌های مشابه به عنوان فرش نایین به فروش می‌رسد.