فرش دستباف همدان: فرشی مرغوب با طرح های هندسی و اندازه متوسط

همدان شهری در غرب ایران است که در فاصله 300 کیلومتری غرب تهران قرار گرفته است. همدان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان است که در گذشته اکباتان نامیده می‌شد. همدان مرکز خرید و فروش فرش‌هایی است که در صدها روستا و شهر مجاور بافته می‌شوند. بهترین فرش‌های دستبافت همدان با همان نام محل بافت‌شان یعنی نهاوند، تویسرکان، ملایر یا حسین‌آباد شناخته می‌شوند. فرش‌های ساده‌تر این ناحیه تحت عنوان کلی فرش‌های همدان به فروش می‌رسند. اندازه و طرح خاص فرش‌های همدان به خوبی آنها را از دیگر فرش‌های ایرانی متمایز می‌سازد. فرش همدان با طرح‌های مختلفی بافته می‌شود که از ترنج‌های مرکزی تا نقشه‌های تکرارشونده‌ی افشان متغیر است. در این میان طرح هراتی پرکاربردترین نقشه نزد قالیبافان همدانی است. درجات مختلفی از رنگ‌های آبی نیلی و قرمز روناسی رنگ‌های غالب فرش‌های همدان است. فرش‌های قدیمی‌تر همدان فرش‌هایی بسیار جذاب و گیرا هستند. فرش‌های بافته شده در شهر همدان در زمره فرش‌های بسیار نفیس و مرغوب قرار می‌گیرند. این فرش‌ها شهرباف نامیده می‌شوند و ساختاری مشابه فرش‌های بیجار دارند، البته این فرش‌ها در بازار بسیار کمیاب هستند.

فرش دستباف همدان: فرشی با تنوع طرح و بافت

در مرکز ایران در جایی که شیب دشت‎‌های پهناور زیاد می‌شود و دشت‌ها به کوه‌های مرتفع زاگرس ختم می‌شوند، قدیمی‌ترین شهر جهان، شهر همدان مرکز استان همدان قرار گرفته است. برخی مورخین بر این باور هستند که قدمت همدان به پیش از سال 1100 قبل از میلاد مسیح، یعنی زمانی برمی‌گردد که پادشاهان آشوری بر این منطقه حکمفرمایی می‌کردند. درهر حال همدان در جوان‌ترین تخمین‌های قدمت خود نیز به قرن هفتم قبل از میلاد مسیح، یعنی زمانی نسبت داده می‌شود که در کتاب تاریخ هرودت به آن اشاره شده است. همدان شهری با دشت‌های پهناور خشک و کوهستان‌های ناهموار است، این شهر سرسبز با تاریخ باستانی و زندگی مدرن خود در میان صحرا و کوهستان قرار گرفته است. این تضادهایی که به وضوح در چشم‌انداز همدان دیده می‌شود، همواره منبع الهام هنرمندان محلی به شمار می‌رفته است. همدان صفتی کلی است که به بافته‌ها و منسوجات تمام این ناحیه اطلاق می‌شود. هم دست‌بافته‌های خود شهر همدان و هم محصولات قریب به 1500 روستای پیرامون آن که تا اعماق استان همدان کشیده شده‌اند، با نام همدان شناخته می‌شوند. به همین دلیل فرش همدان تنوع سبک بالایی دارد، هرچند بافت و طرح خاص آن سبک هنری و تاریخی متمایزی را به این فرش‌های زیبا داده است. ترکیب رنگ فرش‌های همدان از رنگ‌های اصلی پررنگ و پخته تشکیل می‌شود، آبی پررنگ در تضاد با قرمز درخشان خطوط و اشکال واضحی را خلق کرده است. طرح فرش‌های همدان بسیار متنوع است، با این حال نقشه هراتی متداول‌ترین طرح در فرش‌های همدان است، طرح هراتی به دلیل برگ‌های داخلی که شبیه به ماهی‌های کوچک است، طرح ماهی نیز گفته می‌شود، طرح هراتی مزین به گل‌هایی مرکزی است که شاخه‌های آن با طرح هندسی پیچیده‌ای کل زمینه فرش را پوشانده‌اند. شاخص‌ترین ویژگی فرش همدان نه طرح، که بافت آن است. قالی دستبافت همدان فرشی منحصر به فرد در میان فرش‌های دستباف ایرانی است که با تکنیکی موسوم به “پود یگانه” بافته می‌شود. پس از آن که گره‌زنی هر رج کامل شد، بافنده یک ردیف پود را روی رج جدید قرار می‌دهد و محکم با شانه روی آن می‌کوبد، به این ترتیب ردیف تارهای فرش یک در میان به چشم می‌خورد. در نتیجه طرح متمایزی ایجاد می‌شود که رشته‌های تار در میان نقشه جای می‌گیرد و به عنوان بخشی از نقشه دیده می‌شود. قالیبافان همدانی گره ترکی یا دوبل را برای بافت فرش انتخاب می‌کنند تا بافت کاملاً محکم باشد. فرش دستبافت همدان در مجموع فرشی بادوام و سفت است که به جای تار، پودهای آن استحکام فرش را تضمین می‌کند. همدان یکی از شهرهای بزرگ ایران است که هنر فرشبافی آن همواره در حال اعتلاء و پیشرفت بوده است. هنر سنتی فرشبافی امروزه در کنار هنر جدید به حیات خود ادامه می‌دهد و سنت قدیمی فرشبافی به بخش حیاتی و در حال رشدی از اقتصاد مدرن این ناحیه تبدیل شده است. گستردگی هنر فرشبافی در همدان باورنکردنی است. برآورد می‌شود که بیش از هفتادهزار قالیباف سنتی در همدان مشغول به کار هستند و بسیاری از این هنرمندان در کارگاه‌های کوچکی با قدمت چندصدساله کار می‌کنند. در واقع نزدیک به سی هزار کارگاه فرشبافی خانگی فعال در همدان وجود دارد که هنرمندان محلی در آنها فرش‌هایی مشهور و محبوب را برای بازار رو به رشد بین‌المللی تولید می‌کنند. به علاوه چهارده هزار نفر در بخش‌های مرتبط با منطقه همدان به فعالیت‌هایی مانند پشم‌ریسی و رنگرزی اشتغال دارند. با توجه به رشد روزافزون هنر فرشبافی در همدان و تولید فرش‌های جدید و مرغوب لازم است که بتوانیم فرش‌های آنتیک و معاصر همدان را از هم تشخیص دهیم. بارزترین تفاوت بین فرش‌های جدید و قدیم به مواد مصرفی مربوط می‌شود. فرش همدان قبل از جنگ جهانی اول عمدتاً با تار پشمی ضخیم بافته می‌شد، اما تار فرش‌های بافته شده پس از این جنگ معمولاً تار پنبه‌ای سنگین است. بااین حال فرش معاصر همدان همان طرح و بافت متمایز فرش‌های قدیمی همدان را دارد و هنرمندان معاصر نیز به پیروی از اجداد خود به همان سبک قدیمی وفادار مانده‌اند.

انواع فرش همدان 

ملایر، نهاوند، تویسرکان، کبودرآهنگ و اسدآباد جزء شهرهای مهم همدان هستند که فرش‌های آنها شهرت جهانی دارد. فرش‌های بخش همدان به جز فرش‌های بافته شده در شهرهای بالا شامل بیبیک آباد، حسین آباد،طرح قزوین، درجزین، انجلاس، مزلقان و برچلو نیز می‌شود. فرش‌های نفیس این ناحیه‌ها به همان نام محل شناخته و فروخته می‌شود. فرش‌های ساده‌تر با عنوان کلی فرش همدان شناخته می‌شوند. ویژگی‌های برخی از فرش‌های دستبافی که با نام فرش همدان شناخته می‌شوند عبارتند از:

فرش برچلو همدان

فرش برچلو ترنجی به رنگ روشن دارد و غالباً طرح تکرارشونده هراتی روی آن به چشم می‌خورد. زمینه فرش برچلو معمولاً قرمز یا سپید رنگ است و نقوش آن با رنگ‌های قرمز، آبی، طلایی و سبز جان گرفته است. پرزهای فرش بلند روگیری می‌شود و کیفیت پشم آن نیز متوسط است.

فرش بیبیک آباد

فرش بیبیک آباد نوعی فرش دستباف ایرانی است که زمینه‌ی آن غالباً به شیوه سنتی، آبی یا قرمز رنگ است و رنگ‌های آبی، سبز و عاجی برای جلوه دادن به طرح‌های فرش به کار برده شده است. فرش‌های این ناحیه با گره ترکی بافته می‌شود و معمولاً ترنج‌های بزرگی روی آن به چشم می‌خورد که با طرح هراتی احاطه شده است. چله فرش بیبیک آباد معمولاً پنبه‌ای است و فرش با خامه پشمی بافته می‌شود. قالی بیبیک آباد مانند دیگر فرش‌های همدان به صورت تک پود بافته می‌شود. هنرمندان این ناحیه فرش را در اندازه بزرگ می‌بافند.

فرش درجزین

درجزین نوعی فرش دستباف ایرانی است که در روستای درجزین استان همدان بافته می‌شود. طرح فرش درجزین با نقوشی تکرارشونده، ترنج مرکزی یا طرح افشان تشکیل شده از گل‌های جدا از هم رسم می‌شود. فرش درجزین نیز به رسم معمول قالیبافی همدان با یک پود بافته می‌شود و رنگ‌های غالب آن سفید، قرمز و آبی است. فرش درجزین از نظر رنگ و طرح شبیه فرش لیلیان و ساروق است. این فرش زیبا در ابعاد رانر و قالیچه، در اندازه دو در چهار بافته می‌شود. این فرش‌ها به دلیل ماهیت بادوام‌شان محبوبیت بالایی نزد طراحان داخلی دارند. فرش درجزین معمولاً با خامه پشمی روی چله پنبه‌ای بافته می‌شود.

فرش انجلاس همدان

فرش انجلاس نوعی فرش دستبافت ایرانی است که در جنوب همدان تولید می‌شود و به سبک فرش‌های همدان با یک پود و با گرهترکی بافته می‌شود. نقشه هراتی پرکاربردترین طرح در فرش‌های انجلاس است. رنگ‌های غالب فرش‌های انجلاس قرمز، عاجی و آبی است. فرش انجلاس شبیه به فرش حسین آباد است.

فرش حسین آباد

فرش حسین آباد در ناحیه همدان بافته می‌شود و مشخصه‌ی آن طرح‌های هندسی متمایز با نقش هراتی و بوته است. قرمز، آبی و عاجی رنگ‌های غالب فرش حسین آباد است. فرش حسین آباد به فرش انجلاس شباهت دارد. این نوع فرش معمولاً روی چله پنبه‌ای بافته می‌شود و بسیار بادوام است.

فرش کبودرآهنگ

فرش کبودرآهنگ در شمال شرقی استان همدان بافته می‌شود و معمولاً ترنج لوزی شکلی در مرکز آن دیده می‌شود که با گل‌های افشان احاطه شده است. فرش کبودرآهنگ با گره ترکی روی چله پنبه‌ای بافته می‌شود و به سبک قالی همدان یک پود دارد. قالی کبودرآهنگ معمولاً در اندازه بزرگ و با رنگ‌های قرمز، آبی و عاجی بافته می‌شود.

فرش لیلیان

فرش لیلیان یکی از قالی‌های زیبای ایرانی است که از نظر طرح و بافت بیشترین شباهت را به قالی ساروق دارد. اصطلاح لیلیان بیشتر در ایالات متحده کاربرد دارد و در اروپا کمتر شناخته شده است. طرح و رنگ فرش لیلیان به فرش درجزین نیز شبیه است. فرش لیلیان نرم‌تر و سست‌تر از فرش‌های متراکم‌تر ساروق یا فرش‌های ضخیم‌تر درجزین است.

ساختار فرش لیلیان

فرش لیلیان به سبک فرش‌های همدان به صورت تک پود و با گره ترکی بافته می‌شود. قالی آنتیک لیلیان بافت ظریفی دارد. فرش لیلیان چله پنبه‌ای دارد و با خامه پشمی نرم بافته می‌شود. پرز فرش معمولاً به صورت بلند روگیری می‌شود. بافت محکم قالی لیلیان در محیط‌های با رفت و آمد متوسط تا زیاد به خوبی دوام می‌آورد.

طرح و رنگ

رنگ‌هایی در طیف قرمز یا صورتی در زمینه و طرح فرش لیلیان به کار برده می‌شود و نقش و نگارهای قالی با استفاده از رنگ‌های آبی و خنثی جلوه بیشتری پیدا می‌کند. بعضی فرش‌های لیلیان مانند بسیاری از فرش‌های ساروق شسته و رنگ زده شده است، در واقع بسیاری این فرش‌ها را با فرش‌های ساروق اشتباه می‌گیرند. فرش لیلیان با طرح‌های گلدار بافته می‌شود و زمینه آن مملو از نقش‌های منحنی شکل است. اندازه‌های متداول این فرش از دو در سه تا هشت در ده پا است. قالی دستباف لیلیان بافت محکم و منسجمی دارد که به دلیل بافته شدن با مواد باکیفیت دوام و عمر بالایی دارد. نقشه‌های زیبا و پرجزییات، رنگ‌های جذاب و پشم اعلاء فرش لیلیان را به فرش محبوب طراحان داخلی تبدیل کرده است.

فرش ملایر

فرش ملایر در جنوب استان همدان، بین همدان و اراک با طرح‌های متنوعی شامل نقشه‌های افشان با نقوش هندسی بافته می‌شود. فرش ملایر بافت ظریفی دارد و به سبک فرش‌های همدان با گره ترکی و به صورت تک پود بافته می‌شود.

فرش مزلقان

فرش مزلقان نیز مانند قالی دستباف همدان معمولاً با گره ترکی و به صورت تک پود بافته می‌شود. مشخصه‌ی فرش‌های مزلقان ترنج منحصر به فردی است که در مرکز فرش به چشم می‌خورد. این ترنج مرکزی با طرح‌های نوک‌تیزی احاطه شده است که از آنها با اصطلاح “موتیف صاعقه” نیز یاد می‌شود. سایه‌های آبی و قرمز رنگ‌های غالب فرش مزلقان هستند.

فرش تویسرکان همدان

طرح معمول فرش تویسرکان همدان خط زیگزاگی است که در امتداد حاشیه فرش کشیده شده است و یادآور فرش‌های ملایر است. در مرکز فرش معمولاً یک ترنج بزرگ دیده می‌شود. آبی نیلی و بژ رنگ‌های غالب در فرش تویسرکان است.

فرش نهاوند

فرش نهاوند فرشی دستبافت با بافت زبر است که با پشم براق مرغوب بافته می‌شود. رنگ‌های معمول فرش نهاوند قرمز یا آبی است و فرش مزین به طرح‌های هندسی و عشایری است. ترنج نیز در فرش‌های نهاوند دیده می‌شود. رنگ‌های تیره در ترکیب با قرمز، صورتی، آبی و سبز ترکیب رنگ چشم‌نوازی را ایجاد می‌کند.

فرش طرح قزوین

فرش طرح قزوین برخلاف دیگر فرش‌های همدان به صورت دوپود و عمدتاً با رنگ‌های سبز، عاجی، آبی و قرمز بافته می‌شود. بافندگان این ناحیه غالباً طرح‌های دیگر فرش‌های ایرانی مانند کرمان و ساروق را کپی می‌کنند.

فرش اسدآباد همدان

فرش اسدآباد فرشی بادوام و متنوع است که طرح‌های آن از نقوش هندسی تا گلدار و طرح افشان هراتی متغیر است. قرمز رنگ غالب فرش اسدآباد است.

مهربان

مهربان نه یک روستا، که بخشی واقع در شمال غربی همدان و دارای نزدیک به 60 روستا است که قالیبافی در آنها رواج دارد. فرش مهربان به روش سنتی با گره‌های متقارن و تارهای پنبه‌ای بافته می‌شود و بافنده پس از اتمام هر رج فقط یک پود را روی رج جدید قرار می‌دهد. قالیبافان بخش مهربان همواره فرش‌هایی مرغوب بافته‌اند که از دهه 1930 و 1940 تاکنون هیچ تغییری نکرده است و هنوز هم طرح‌های قرن نوزدهم میلادی بر روی آن به چشم می‌خورد. زمینه فرش مهربان کرم رنگ است و نقوشی کوچک و ترنج‌های بادامی شکل با ضمیمه‌های کشیده زینت‌بخش آن است. البته بعضی فرش‌های مهربان نیز طرح گلداری دارند که در رنگ‌های آبی و قرمز دیده می‌شود.

انواع دیگر فرش همدان

• رودبار
• ساوه
• تفرش
• تاج آباد (تاجی آباد)
• تویسرکان

ویژگی‌های فرش دستباف همدان به طور اجمالی

خصوصیات قالی دستباف همدان عبارتند از:

• طرح و نقشه: فرش همدان معمولاً طرح هندسی دارد. اکثر فرش‌های روستایی همدان ترنجی مرکزی دارند که به صورت تک‌پود بافته شده است.
• کیفیت: فرش همدان فرشی مرغوب و ممتاز است. فرش همدان فرشی بادوام است که رنگ و طرح خود را سالیان سال حفظ می‌کند.
• شکل و اندازه: فرش همدان در اندازه‌های مختلف یافت می‌شود، البته اکثر فرش‌های همدان در اندازه متوسط (چهار در شش تا هشت در ده پا) بافته شده‌اند. این روزها می‌توانید رانرهای زیبایی را با کیفیت و طرح عالی در همدان پیدا کنید.
• رنگ: قرمز پررنگ و آبی سیر رنگ‌های غالب در فرش‌های همدان است و عاجی به عنوان رنگ متضاد به کار برده می‌شود. رنگ‌های دیگری مانند آبی، قهوه‌ای و سبز روشن نیز در فرش‌های جدیدتر دیده می‌شود.
• بافت: فرش همدان با پشم نرم بافته می‌شود و بافتی نازک و محکم دارد.
• چله: تار و پود فرش‌های همدان عمدتاً پنبه‌ای است.
• گره: قالیبافان همدانی از گره ترکی استفاده می‌کنند و اکثر فرش‌ها بافت مسطح دارند.
• قیمت: فرش همدان جزء مرغوب‌ترین و نفیس‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی است. به خاطر داشته باشید که طبق یک قاعده کلی هر چه KPSI (تعداد گره در یک اینچ مربع) بالاتر باشد، فرش گران‌تر است.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”