پرداخت و روگیری فرش و تابلو فرش دستباف برای یکدست کردن سطح قالی

پرداخت و روگیری فرش هنری است که غالباً نادیده گرفته می‌شود. روگیری عمدتاً دستی انجام می‌شود، چون دستگاه روگیری رد روی فرش به جا می‌گذارد و پرز فرش را می‌کند. استادکار پرداخت و روگیری، فرش را رو به عقب لوله می‌کند و روگیری فرش را با دست و فقط با استفاده از یک قیچی بزرگ انجام می‌دهد. اگر پرز فرش بیش از حد بلند باشد، فرش کرک‌دار به نظر می‌رسد، نقشه فرش حالت محوی پیدا می‌کند و به خوبی دیده نمی‌شود. بالعکس اگر پرز فرش بیش از حد کوتاه شود، فاصله‌ها و پودهای بین رج‌های گره‌زنی شده جلب توجه می‌کند. این کار نه تنها به زیبایی فرش لطمه می‌زند، بلکه دوام و عمر آن را نیز کم می‌کند. پرداخت و روگیری فرش دستباف ایرانی به دو روش انجام می‌شود: در برخی مناطق مانند اصفهان و کاشان پس از بافت 2 الی 4 رج بخش‌های اضافی نخ قیچی می‌شود ولی در مناطقی مانند خراسان و کرمان پس از تمام شدن بافت قالی، مرحله روگیری با قیچی برقی انجام می‌شود. پرداخت فرش درهنگام بافت از امتیاز خاصی نسبت به روش دوم برخوردار است و آن این است که امکان مشاهده و برطرف نمودن هرگونه غلط بافی ممکن است و لذا می‌توان اشتباهات بافت و هرگونه اشکالات دیگر همچون بالازدگی، شکستگی طرح و … را به موقع شناسایی و برطرف کرد. درصورتی که فرش هنگام بافت پرداخت نگردد، به علت عدم وضوح طرح و نقش امکان مشاهده معایب فرش و برطرف نمودن آن نیست و پس از اتمام فرش و پرداخت چنانچه فرش دارای اشتباهات ناشی از بافت باشد، برطرف کردن آن تقریبا غیرممکن است.

فرایند بافت و تولید فرش

تکنیک فرشبافی فقط یک فرایند مکانیکی نیست، بافنده تاریخچه سنت فرهنگی‌اش را نیز به تار و پود فرش گره می‌زند. هر طرح بافته شده بازگوکننده‌ی فرهنگی است که از نسلی به نسل دیگر رسیده است. بنابراین زیبایی فرشبافی در این است که فرش روایتگر فرهنگ بافنده‌ آن است، هنرمند فرشباف طرحی پرمعنا و نظام‌مند را بین تار و پودهای فرش جاودانه می‌کند که بالذات دارای هویت است. بیراه نگفته‌ایم اگر بگوییم که بافت فرش مانند بافت فرهنگ است، قالیباف با گره زدن نخ‌ها بخشی از میراث فرهنگی ناملموس خود را در قالب یک اثر هنری ملموس برای جهانیان به یادگار می‌گذارد. هنر فرشبافی از زمانی که فرش‌های سنتی به دست چوپانان عشایر بافته می‌شد تا به امروز که فرش‌های ماشینی در کارخانه‌های پیشرفته با ماشین‌های فرشبافی بافته می‌شود، راه درازی را طی کرده است. تکنیک‌های جدیدی در گذر قرن‌ها برای بافت فرش‌های زیبا ابداع شده است. فرشبافی کاری وقت‌گیر است که چندین مرحله دارد. خود را برای سفری شگفت‌انگیز به دنیای هنر فرشبافی آماده کنید تا ببینید که یک فرش نفیس و باشکوه چطور بافته می‌شود.

آماده کردن نخ

• از پشم تا نخ خامه: قبل از آن که فرایند اصلی فرشبافی شروع شود، مراحل زیادی باید طی شود تا نخ فرشبافی به دست بیاید. پشم خام با دست یا دستگاه به رشته‌های مجزا تبدیل می‌شود، سپس این رشته‌ها ریسیده می‌شود تا خامه فرشبافی آماده شود. سپس عملیات نخ‌ریسی با استفاده از دستگاه‌های دیگر بر روی خامه انجام می‌شود تا نخ استحکام کافی را پیدا کند. سپس نوبت به تمیز کردن خامه با محلول شوینده می‌رسد. پس از آن خامه چندین بار با آب تمیز آبکشی می‌شود و در نهایت چند روز زیر تابش نور آفتاب گذاشته می‌شود تا خشک شود. پس از آن که خامه خشک شد، به صورت کلاف‌های توپی پیچیده می‌شود تا بافتن و گره زدن آن راحت‌تر شود. به این ترتیب پشم خام به نخ تمیزی تبدیل می‌شود که می‌توان با آن فرش بافت.
• رنگرزی: درآوردن خامه به رنگ مناسب یکی از مهم‌ترین مراحل آماده کردن نخ و فرشبافی است که تاثیر قابل توجهی در زیبایی نهایی فرش دارد. مواد رنگزا در نهایت دقت آماده می‌شود تا سایه رنگی دقیقی که برای بافت نقشه مد نظر است، از آن به دست بیاید. خامه در رنگ انداخته می‌شود و برای مدت معینی تا نقطه جوش حرارت داده می‌شود. پس از آن که خامه رنگ گرفت، نخ رنگ شده زیر نور ملایم خورشید گذاشته می‌شود تا خشک شود.

مرحله بافت

نقشه فرش با جزئیات کامل  در مقیاس معین روی کاغذ شطرنجی کشیده می‌شود تا بافنده را در طول بافت راهنمایی کند. دار قالی یکی از معدود وسایلی است که در گذر قرن‌ها تقریباً هیچ تغییری نکرده است. دار افقی یا دار عشایر ابتدایی‌ترین نوع دار است، اما داری که امروزه بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، دار عمودی است که از دو تیر عمودی چوبی یا فلزی و دو تیر افقی تشکیل می‌شود. فاصله بین تیرهای عمودی تعیین کننده پهنای فرش است. نخ تار که معمولاً پنبه‌ای است، با اعمال تنش و فشار ثابتی بین تیرهای افقی بالا و پایین کشیده می‌شود. ضخامت نخ تار و نزدیک بودن تارها به یکدیگر بر ظرافت بافت (تراکم گره) فرش نهایی اثر می‌گذارد.

دو تکنیک گره‌زنی در بافت فرش به کار برده می‌شود که عبارت‌اند از گره ترکی یا متقارن و گره فارسی، سنه یا نامتقارن. یک بافنده معمولی می‌تواند ده تا چهارده هزار گره ترکی یا فارسی در روز بزند، بنابراین چند بافنده در کنار هم فقط می‌توانند یک یا دو اینچ از فرش را در طول یک روز ببافند. قبل از آن که بافت اصلی فرش شروع شود، فرش با گلیم کوتاه، یعنی بافت صاف و بدون پرزی به پایین دار بسته می‌شود که با رد کردن یک در میان چند ردیف از نخ پنبه‌ای افقی یا همان پود از بین تارها بافته شده است. پس از آن که خامه‌های رنگارنگی که برای بافت نقشه فرش لازم است، به صورت کلاف توپی پیچیده شد، بافنده نقشه‌خوانی را شروع می‌کند و به این ترتیب بافت فرش آغاز می‌شود. بافنده خامه‌ی با رنگ مناسب را دور دو تار مجاور گره می‌زند، گره را رو به پایین و به سمت پود می‌لغزاند و سپس خامه را با چاقو می‌برد تا بافت فرش ایجاد شود. بافنده یک یا دو رشته پود را پس از به اتمام رسیدن هر رج روی آن قرار می‌دهد تا گره‌ها محکم شود و سپس با دفّه یا شانه فرشبافی محکم روی آن می‌کوبد. پرز فرش معمولاً در این مرحله با قیچی روگیری کوتاه می‌شود. این روند آن‌قدر تکرار می‌شود تا فرش کاملاً مطابق نقشه بافته شود و به اتمام برسد. قبل از آن که فرش از روی دار پایین آورده شود، گلیم دیگری سر آن بافته می‌شود. ریشه‌های فرش نیز با بریدن تارهای دو سر فرش شکل می‌گیرد.

مرحله پرداخت

پس از آن که نخ خامه به شکل فرش بافته شد، مراحل چندگانه پرداخت و روگیری فرش شروع می‌شود:

• روگیری، شستشو و خشک کردن فرش: فرش بافته شده برای روگیری و کوتاه کردن پرزها از روی دار پایین آورده می‌شود. نخ‌های اضافی با قیچی تیز نوک‌دار چیده می‌شود تا سطح فرش یکدست شود و نقشه آن وضوح بیشتری پیدا کند. سپس فرش با محلول شوینده شسته می‌شود و بعد با آب تمیز آبکشی می‌شود تا ذرات گرد و غبار و محلول باقیمانده بین الیاف فرش زدوده شود. برای آبگیری و بهتر تمیز شدن با پاروی چوبی به فرش فشار آورده می‌شود. سپس فرش چهار یا پنج روز زیر آفتاب پهن می‌شود تا خشک شود.
• روگیری و صاف کردن سطح: یک بار دیگر پس از خشک شدن فرش انجام می‌شود تا طرح، رنگ و سطح فرش بهبود یابد و دوام و تنفس‌پذیری آن بهتر شود. این مرحله ظریف‌ترین و حساس‌ترین بخش از عملیات پرداخت فرش دستبافت است.

پرداخت و روگیری فرش‌های قدیمی

فرش‌ها و قالی‌های دستباف عمر طولانی دارند. با این حال پوسیدگی ناشی از استفاده روزمره، گذر زمان و مراقبت نکردن از فرش باعث می‌شود که فرش جلای اولیه خود را از دست بدهد. اما واقعیت این است که زیر این لایه‌ی پشم پوسیده هنوز هم جواهر درخشانی نفس می‌کشد. روگیری فرش‌های دستباف قدیمی و پوسیده ایرانی یا شرقی ظاهر جدیدی به آنها می‌دهد. پرزهای فرش یکدست کوتاه می‌شود، کرک فرش گرفته می‌شود، لایه‌برداری انجام می‌شود و مشکلاتی مانند پارگی، پوسیدگی، تغییر رنگ، بیدزدگی رفو و ترمیم می‌شود. پرداخت و روگیری گرد و غبار را از روی فرش پاک می‌کند و فرش را مانند روز اول خوش‌رنگ و درخشان می‌کند تا نقشه چشم‌نواز آن وضوح بیشتری پیدا کند.

• اگر رنگ فرش بر اثر تابش نور خورشید رفته باشد، روگیری جزئی باعث می‌شود که رنگ به پرزها برگردد و فرش دوباره رنگ اصلی درخشان و زنده خود را پیداکند.
• پوسیدگی فرش به مرور زمان موجب از جلا افتادن طرح آن می‌شود، روگیری و کوتاه کردن پرزها کمک می‌کند تا طرح زیبای فرش به خوبی دیده شود.
• به علاوه فرش پس از روگیری نازک‌تر می‌شود و مورد پسند مشتریانی قرار می‌گیرد که فرش‌های نازک را ترجیح می‌دهند.
• گاهی اوقات فرش‌های نو روگیری می‌شوند تا قدیمی‌تر به نظر برسند.
• برخی دوست دارند که فرش‌های خود را به صورت غیریکنواخت روگیری کنند تا قسمتی از فرش ساییده‌تر به نظر بیاید.
• روگیری پس از اتمام بافت فرش انجام می‌شود تا سطح فرش یکدست شود.
• بعضی قسمت‌های فرش پاخور بیشتری دارند و به همین دلیل ساییده‌تر از بقیه فرش به نظر می‌آیند.
• روگیری به از بین بردن کرک فرش کمک می‌کند. افراد ماهر نوک الیاف فرش را کوتاه می‌کنند تا طرح فرش بهتر دیده شود و کرک آن از بین برود. روگیری پرداختی درخشان به فرش می‌دهد.

مراحل روگیری فرش آفتاب خورده و آسیب دیده

وقتی رنگ فرش زیر تابش نور آفتاب رفته باشد، اگر بین الیاف فرش را باز کنید، می‌توانید رنگ اصلی آن را که زیر ناحیه رنگ‌باخته مخفی شده، ببینید. به این ترتیب متوجه می‌شوید که فقط رنگ لایه سطحی پشم رفته است و رنگ اصلی، آن زیر منتظر آشکار شدن است. در تصویر زیر فرش قرمزی را می‌بینید که رنگ قرمز لایه‌ی سطحی آن در اثر آفتاب تقریباً به سفید تبدیل شده است.

رفوگران حرفه‌ای فرش از ابزار خاصی برای برداشتن لایه‌ی سطحی پشم و مشخص کردن پشم روشن‌تر زیرین استفاده می‌کنند. در تصویر زیر یک آبپاش برای خیس کردن فرش هنگام روگیری، تیغ روگیری برای کوتاه کردن پشمی که رنگ آن رفته است و سنگ چاقوتیزکنی را می‌بینید که برای تیز کردن تیغ در طول روگیری به کار برده می‌شود. جارو نیز غبار پشمی را که پس از روگیری روی فرش می‌نشیند، پاک می‌کند.

همان‌طور که روگیری تکه به تکه روی فرش انجام می‌شود، پشم کوتاه شده به صورت غباری ریز روی فرش می‌نشیند که با جارو پاک می‌شود. چون فقط سطحی‌ترین لایه از الیاف فرش کوتاه می‌شود، روگیری ضخامت فرش را در حد ناچیزی کم می‌کند. لکه صورتی رنگی که در تصویر زیر می‌بینید، مقدار پشم ناچیزی است که پس از روگیری ناحیه مجاور از فرش جدا شده است.

در تصویر زیر می‌توانید رنگ سرخ و گرم اصلی فرش را بر روی بخش کوچکی که روگیری شده، ببینید. این رنگ درخشان را با پشم صورتی و رنگ باخته‌ی بقیه فرش مقایسه کنید. قبل از آن که فرش زیر تابش نور بی‌امان خورشید رنگ خود را از دست بدهد، تمام این ناحیه‌های رنگ و رو رفته‌ای که الان به رنگ صورتی محوی درآمده‌اند، روزگاری همین رنگ سرخ درخشان را داشتند.

تصویر زیر دو عکس کنار هم نیست، فقط یک عکس است. خط سیاه برای جدا کردن بخش روگیری شده از بقیه فرش کشیده شده است. رنگ صورتی پودری فرش آفتاب خورده پس از روگیری به رنگ قرمز ماتیکی درخشان اولیه تبدیل شد.

اجازه دهید این بحث را با نشان دادن تصویری از فرش روگیری شده به پایان ببریم. رنگ درخشان یاقوتی رنگ این فرش ساروق دستباف ایرانی پس از روگیری کاملاً احیا شده است.