بررسی جلوه های هنری فرش گبه دستباف ایرانی از لحاظ طرح و نقش و جنس نخ

فرش گبه کار دست عشایرنشینان قشقایی است. گبه دستباف از مرغوب‌ترین پشم و با رنگ‌هایی زنده و چشم‌نواز بافته می‌شود و پرزهای بلندی دارد. گبه گاهی اوقات برحسب ایل بافنده آن و گاهی با توجه به شهر محل فروش اصلی آن نام‌گذاری می‌شود و برای مثال فرش لری یا فرش یا گبه شیرازی نامیده می‌شود. گبه در لغت به معنای زبر است و به بهترین وجه این نوع فرش دستباف ایرانی را توصیف می‌کند. فرش گبه روی دار زمینی موقتی بافته می‌شود، این دار با توجه به کوچ‌نشینی عشایر از موادی ساخته می‌شود که هم قابلیت حمل در مسافت‌های طولانی را داشته باشد و هم مصالح آن در محل اتراق ایل وجود داشته باشد. بنابراین چون بخشی از مصالح دار گبه باید در محل چادر زدن ایل وجود داشته باشد، دارهای گوناگونی ساخته می‌شود. به همین دلیل است که گبه شکل کاملاً منظمی ندارد. البته دوام، طرح‌های بی‌نظیر و ویژگی‌های منحصر به فرد گبه به خوبی جبران این بی‌نظمی هندسی را می‌کند.

گبه چطور بافته می‌شود؟

جنس گبه

گبه از پشم مرغوب گوسفندان عشایر بافته می‌شود. گله گوسفندان ایل ظرف یک سال صدها کیلومتر راه می‌رود و از محل‌های پست و مرتفع عبور می‌کند. ایل از میان چراگاه‌های مرتفع شمال شیراز در سلسله جبال زاگرس (ییلاق تابستانی ایل قشقایی) تا چراگاه‌های زمستانی نزدیک خلیج فارس سفر می‌کند. گوسفندانی که در ارتفاعات چرا می‌کنند، لانولین (چربی پشم) بیشتری تولید می‌کنند. هر چه میزان لانولین بیشتر باشد، پشم مرغوب‌تر، نرم‌تر و درخشان‌تر و در برابر لک شدن مقاوم‌تر است.

رنگرزی نخ گبه

رنگزاهای مورد استفاده در بافت گبه را می‌توان در طبیعت یافت یا خریداری کرد. بعضی از رنگزاها کاملاً گیاهی، طبیعی، معدنی و استخراج شده از حشرات مختلف‌اند و عشایر قشقایی آنها را در طول سفر خود از محیط‌هایی با آب و هوای مختلف پیدا می‌کنند. بعضی رنگزاها نیز خریداری می‌شود و مردان ایل هنگام توقف در شهر، قالی‌های بافته شده را با رنگزاها تاخت می‌زنند. چنانچه برای رنگرزی پشم از رنگزاهای گیاهی استفاده شود، چربی پشم طی عمل رنگرزی از بین نمی‌رود. البته در تعداد انگشت شماری از گبه‌ها نیز رنگ‌های مصنوعی به کار برده می‌شود. همچنین ممکن است به ندرت گبه‌هایی ببینید که دختران تازه‌کار ایل موادی، مانند پولک روی آن نشانده‌اند. اکثر پشم‌هایی که برای بافت گبه به کار برده می‌شود، با دست و با وسیله‌ای به نام دوک نخ‌ریسی ریسیده می‌شود. فردی که پشم را می‌ریسد، کلاف پشم رنگ شده را در یک دست نگه می‌دارد و دوک نخ‌ریسی را با دست دیگر می‌چرخاند. پس از اتمام عملیات رنگرزی و پشم‌ریسی، چله‌کشی انجام می‌شود تا ‌قالیباف بتواند فرایند گره‌بافی را شروع کند. اکثر گبه‌ها با زدن گره‌های متقارن ترکی و گره‌های نامتقارن ایرانی بافته می‌شود. گاهی اوقات هر دو نوع گره در بافت یک گبه زده می‌شود. چون تمام ایل‌های قشقایی از هر دو نوع گره استفاده می‌کنند، مشکل بتوان تشخیص داد که یک گبه به دست کدام ایل بافته شده است.

دار گبه

بافت گبه ایرانی با زدن دار زمینی با طول و عرض دلخواه گبه نهایی شروع می‌شود. دار زمینی یا افقی ساده‌ترین نوع دار است که به سادگی سوار و پیاده می‌شود و به همین دلیل بهترین انتخاب برای قالیبافان عشایر و مناسب سبک زندگی کوچ‌نشینی است. فرش‌هایی که روی دارهای افقی بافته می‌شود، معمولاً کوچک است. میله‌های چهارچوب دار با میخ فلزی یا چوبی روی زمین ثابت می‌شود. مرحله بعدی کشیدن نخ‌های تار (عمودی) بین میله‌های بالا و پایین دار است. پس از آن که کشیدن تارها تمام شد، پود دار زمینی کشیده می‌شود. پود تقریباً شبیه زه‌های چنگ است. قالیباف گره‌های تشکیل دهنده گبه و نقشه آن را دور این رشته‌های پود می‌زند. فرش گبه دستباف ایرانی از پایین به بالا، رج به رج، گره به گره و دقیقاً مطابق نقشه بافته می‌شود. این تکه به تکه، گره به گره و نقطه به نقطه بافته شدن گبه شباهت زیادی به سبک نقاشی نقطه نقطه دارد. البته نقاش می‌تواند در هر زمان هر نقطه‌ای از روی بوم را هدف بگیرد و اثر خود را خلق کند، و حتی چارچوب اثر را بزرگ‌تر کند. در مقابل قالیباف باید در امتداد یک خط افقی پیش برود و هر نقطه‌ی طرح اصلی را به روشی سازمان یافته گره بزند و پیش ببرد. بااین توصیف گبه‌بافی به مهارت بالایی نیاز دارد و بافنده باید طرح نهایی را همواره به خاطر داشته باشد و آن را از پایین به بالا، تکه به تکه پیش ببرد، بدون آن که از طرح اصلی تخطی کند. این دقت و مهارت در گبه‌بافی باعث شده است که گبه دستباف ایرانی از دیرباز تا کنون یکی از ارزشمندترین هنرهای این دیار باشد.

سایز گبه

اندازه معمول گبه ایرانی سه در پنج پا است. مدت زمان بافت گبه نسبت مستقیم با تعداد گره‌ها دارد. بافتن این فرش کوچک حدوداً 25 ـ 18 ساعت طول می‌کشد. تعداد گره‌ها در فرش‌های گبه عشایر معمولاً کمتر از فرش‌های دستبافتی است که در کارگاه‌های شهری و روستایی روی دارهای عمودی دائمی بافته می‌شود. درهر حال گبه به دلیل استفاده از پشم مرغوب، بلندی پرزها و فرسایش مربوط به نشستن قالیباف روی بخش بافته شده‌ی دار افقی استحکام و دوام بسیار بالایی دارد. علاوه بر این ساییدگی، چون دار باید هنگام کوچ پایین آورده و جمع شود، گره‌ها بسیار محکم زده می‌شود. گره‌های دار افقی بسیار محکم‌تر از گره‌هایی است که روی دارهای دائمی‌تر و مدرن کارگاهی زده می‌شود. سبک زندگی ایل قشقایی ایجاب می‌کند که از رنگزاهایی در کیفیت‌های مختلف استفاده شود، پشم چیده شده از گوسفندان با دوک ریسیده شود، دار برپا و چله‌کشی انجام شود و کار گبه‌بافی در محل‌های مختلف پیش برده شود. به همین دلیل گبه‌های دستبافت عشایر غالباً کاملاً متقارن نیست. از طرفی سبک زندگی عشایر و قرار گرفتن در بطن طبیعت، الهام‌بخش طرح‌هایی بی‌نظیر بوده است که با رنگ‌های به دست آمده از طبیعت در نهایت ظرافت و مهارت بر روی گبه و گبه گلیم فرش دستباف نقش بسته‌اند. تنوع رنگ و طرح گبه‌ها غالباً بازگو کننده داستان‌هایی از کوچ و محیط‌های اتراق ایل و افرادی است که در آفرینش این شاهکار هنری نقش داشته‌اند.

طرح

طرح گبه دستباف ساده و فقط حاوی چند عنصر تزیینی است که عموماً اشکالی چهارگوش است که در دل آن تصویر یک حیوان بافته شده است. البته در دهه‌های گذشته به تناسب خواسته‌های بازار غرب، گبه‌هایی با زمینه‌های بزرگ روشن و طرح‌های ساده بافته شد.

تفاوت گبه هندی و ایرانی

بافندگان هندی به سرعت از گبه‌های دستباف ایرانی کپی‌برداری کردند، البته گبه هندی و ایرانی یک تفاوت اساسی با هم دارند که عمدتاً به کیفیت پشم مربوط می‌شود، گبه ایرانی بسیار نرم‌تر، مرغوب‌تر و بادوام‌تر از گبه هندی است.

گبه به چه نام های دیگری شناخته شده است؟

در حال حاضر گبه به نام‌های عمله بافت، کشکولی، لری بافت، سوماک، بلوچ و اصلی نیز شناخته می‌شود. گبه کشکولی تراکم گره بالاتر و پرزهای کوتاه‌تری نسبت به گبه معمولی دارد.

نسخه‌های جدید و اصلاح شده

به دلیل مدرن‌سازی طرح‌های گبه، گبه امروزی فقط شباهتی سطحی به گبه سنتی دارد. البته گبه مدرن به لطف طرح‌های شاد و رنگ‌های زنده خواستاران زیادی دارد. زمینه بزرگ و رنگارنگ ویژگی اصلی گبه‌های مدرن است. گبه‌های دستباف از نظر سبک قومی شباهتی سطحی به فرش‌های مدرن دارند و در طرح آنها از رنگ آبی و قرمز زنده استفاده می‌شود. بنابراین می‌توان از این فرش‌ها برای پوشاندن فضاهای نشیمن و راهروها استفاده کرد. گبه محیط را شاداب و سرزنده می‌کند و چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. طرح روح‌نواز گبه آن را به یکی از زیباترین وسایل خانه تبدیل می‌کند.