فرش دستباف یزد تلفیقی از هنر و تکنیک قالیبافی کرمان و کاشان

شهر یزد، مرکز استان یزد در قلب ایران جای گرفته است و به دلیل این موقعیت استراتژیک در گذشته مسیر عبور کاروان‌ها به سمت دشت لوت و شرق ایران بود. این شهر گرم یکی از مراکز مهم قالیبافی ایران است که فرش‌های دستباف بی‌نظیری را تولید می‌کند. بسیاری از فرش‌های دستباف یزدی شباهت قابل توجهی به فرش‌های کرمان دارند، هرچند تعداد گره‌های فرش کرمان معمولاً بیشتر است، اما کیفیت فرش دستباف یزد، در کل بالاتر از فرش‌های کرمانی جدید است. به بیان دیگر در مقایسه‌ی بین دو فرش یزد و کرمان که هر دو طرح و قدمت یکسانی دارند، فرش دستباف یزد مرغوب‌تر و باارزش‌تر از فرش کرمان خواهد بود. فرش یزد روی چله‎ی پنبه‌ای با نخ پشمی ضخیم، محکم و بادوام بافته می‌شود. طرح اکثر فرش‌های دستباف یزد ترنجی مرکزی است که حاشیه‌های متقارن آن را در میان گرفته‌اند. رنگ‌های فرش‌های صادراتی معمولاً از رنگ‌های پاستلی انتخاب می‌شود، البته ترکیب رنگ فرش‌هایی که برای مشتریان ایرانی بافته می‌شود، پخته‌تر و پررنگ‌تر است. فرش دستباف یزد برای فضاهای پررفت و آمد ایده‌آل است. تعداد گره‌های فرش دستباف یزد، حتی فرش‌های بافته شده با الیاف ضخیم‌تر حدود 120 KPSI است. بافندگان یزدی قالی را معمولاً در اندازه متوسط می‌بافند، هرچند فرش‌های قدیمی‌تر در اندازه‌های بزرگتر وجود دارد.

شهر یزد

در مسیر کرمان به اصفهان شهر کهن یزد واقع شده که آخرین شهر مقدس پیروان آیین زرتشتی در ایران است که امروزه هم میزبان اجتماع کوچکی از روحانیون زرتشتی، موبدان است و یک آتشکده قدیمی و زیبا در آن وجود دارد. یزد هم مانند کرمان در گذشته به خاطر تولید شال و پارچه معروف بوده است. مارکوپولو در شرح سفرهای خود یزد را این گونه توصیف کرده است:«یزد یک شهر ایرانی بسیار زیبا و بزرگ است و کالاهای مهمی در آن داد و ستد می‌شود. در این شهر، دست بافته‌هایی با استفاده از طلا و ابریشم می‌بافند که آنان را “یزدی” می‌نامند و به شهرهای زیادی فرستاده می‌شود».

تاریخ یزد

یَزد، که در گذشته یِزد گفته می‌شد، شهری باستانی است که مامن پیروان آیین زرتشت به شمار می‌رود. یزد در شرق اصفهان در کنار دشت لوت قرار دارد. قالیبافان شهر یزد و حومه‌ی آن فرش‌هایی شبیه به فرش کرمان را می‌بافند. جاکوبسون در “فرش شرقی یزد” می‌نویسد که اکثر تاجران فرش، تصویر فرش یزد را با فرش کرمان اشتباه می‌گرفتند. درهرحال عبارت بافته شده در یزد به معنای ساخت ایران است. فرش یزد معمولاً سبکی شبیه به فرش کرمان دارد، اما زمانی که کرمان کیفیت فرش‌های خود را پایین آورد تا کالای ارزان‌تری تولید کند، یزد همچنان به روال سابق ادامه داد. اگرچه فرش یزد تعداد گره‌های کمتری دارد، اما کیفیت کلی آن بسیار بالاتر از فرش کرمان است. سر ژان شاردن در کتاب سفرنامه ایران می‌نویسد: “بافت مخملی زرینی که در ایران بافته می‌شود، بسیار دلفریب است. غناء و پختگی رنگ و نرمی بافت فرش ایران اعجاب‌برانگیز است، فرش ایران ویژگی‌های تحسین‌برانگیزی دارد که تا ابد جاودانه‌اند. درجایی که زر و سیم پس از مدتی درخشندگی و براقیت خود را از دست می‌دهد، این دستبافت‌های زیبا همچنان رنگ و درخشندگی خود را حفظ می‌کنند. نقره در گذر زمان، پس از بیست یا سی سال کدر می‌شود، اما طرح و نقشه فرش جاودانه است و هیچ‌گاه از رونق نمی‌افتد. بهترین دارهای قالیبافی در یزد، کاشان و اصفهان برپا می‌شود و قالی‌های دستبافت کرمان و سیستان بی‌نظیر هستند. فرش‌های ایران را در بازار اروپا به نام فرش ترک می‌شناسند، چون ترک‌ها فرش‌های خریداری شده از ایرانیان را وارد اروپا می‌کنند. ایرانیان روش جالبی برای شناسایی فرش مرغوب و ارزش‌گذاری آن دارند، آنان انگشت شست خود را روی لبه فرش می‌گذارند و تعداد رشته‌های نخ را در ناحیه‌ای به پهنای انگشت می‌شمارند، هرچه تعداد نخ‌ها بیشتر باشد، فرش باارزش‌تر است. حداکثر 14 یا 15 رشته نخ در یک اینچ وجود دارد.”

فرش آنتیک دستباف یزد

دنیای فرش‌های شرقی و ایرانی دستباف، دنیایی بی‌کران است. بیش از چندین قرن است که کشورهای شرقی از ترکیه تا چین سبک و روش منحصر به فرد خود را برای بافت فرش و قالی تثبیت کرده‌اند. در واقع قالیبافی در بعضی کشورها چنان رویه‌ی سنتی و فرهنگی مهمی است که شهرها و ناحیه‌های مختلف سبک خاص خود را برای فرشبافی در هر یک از این کشورها ابداع کرده‌اند. ایران نمونه‌ای شاخص از کشورهایی است که قالیبافی در آنها رواجی دیرینه دارد و فرش‌های دستباف نفیسی را به دنیا عرضه کرده است. از آغاز سال‌های بیست و سی، بازرگانان کرمانی به تولید قالی‌های یزدی برای عرضه در بازار اروپا و آمریکا همت گماشتند. نمونه‌های قدیمی‌تر، آراسته به طرح‌های هراتی بود و شاید آخرین مرحله تکامل در تولید را نشان دهد. روی قالی‌های یزدی طرح لچک و ترنج و اغلب یک زمینه یکنواخت و حاشیه‌های آزاد و گاهی طرح‌ها تقلیدی از قالی‌های کاشان به چشم می‌خورد. چله مشابه قالی‌های کرمان و جنس تار از نخ پنبه و پود به صورت سه لاست و گره از نوع نامتقارن. بافت چندان ظریف نیست و بلندی پرزها تفاوت ظاهری با قالی‌های قدیمی یزدی را بوجود آورده است. در دهه‌های اخیر استفاده از طرح‌های تبریز و کاشان رواج زیادی در استان یزد به ویژه شهر اردکان داشته که البته در تقلید از طرح‌های تبریز تفاوت مشهودی با نمونه اصل تبریز وجود دارد.

خصوصیات فرش دستباف یزد

• طرح: طرح معمول فرش یزد، ترنجی است که در میان فرش قرار می‌گیرد. البته به ندرت نیز فرش‌های یزدی با ترنج‌های کوچک پخش شده در سراسر فرش یافت می‌شود.
• کیفیت: فرش و قالی دستباف یزد کیفیت بسیار بالایی دارد و بسیار بادوام است، به همین دلیل برای پهن کردن در ناحیه‌های پرتردد ایده‌آل است.
• اندازه و شکل: فرش یزد در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود، البته اکثر فرش‌های دستباف یزدی اندازه متوسط (4 x 6 یا 8 x 10 پا) دارند. فرش یزدی بزرگ و نفیس (10 x 18 پا)، به جز چند فرش آنتیک و قدیمی بسیار کمیاب است.
• رنگ: زمینه‌ قرمز پررنگ و حاشیه‌ی قهوه‌ای ترکیب رنگ اصلی فرش‌های یزدی است. البته بسیاری از قالیبافان یزدی رنگ صورتی را برای زمینه انتزاعی انتخاب می‌کنند. خاکی و سبز کمرنگ نیز در فرش‌های جدیدتر دیده می‌شود. آبی رنگی است که به ندرت در فرش و قالی دستباف یزد به چشم می‌خورد.
• بافت: فرش یزد معمولاً ضخیم است.
• چله: تار فرش یزد عموماً پنبه‌ای و پود آن پنبه‌ای یا پشمی است.
• قیمت: فرش یزد دستباف فرشی زیبا و ظریف است. فرش‌های زیبا و اصیل یزد با قیمت‌های متفاوتی فروخته می‌شوند. به خاطر داشته باشید که هرچه KPSI (تعداد گره‌ها در واحد سطح) بیشتر باشد، فرش گران‌تر است.

ساختار فرش

فرش‌های صادراتی یزد معمولاً با رنگ‌های ملایم پاستلی بافته می‌شود، البته فرش یزد در ایران نیز طرفداران بی‌شماری دارد. فرش‌های یزدی که برای خانه‌های ایرانی بافته می‌شود، رنگ‌های پررنگ‌تر و پخته‌تری دارد. فرشی که در بالا مشاهده می‌کنید، فرشی به سبک ایرانی با رنگ زمینه‌ی قرمز مایل به آبی پررنگ و پخته است.

فرش‌های مشابه فرش یزد

شهر یزد در مرکز ایران، در نیمه راه کاشان و کرمان قرار دارد.  طرح فرش یزد معمولاً ترنج گلی است که در مرکز فرش قرار می‌گیرد. طرح فرش یزد بسیار شبیه فرش کاشان است و در واقع فرش یزد و کاشان را به سختی می‌توان از هم تشخیص داد. این فرش‌ها معمولاً چندرنگ‌اند، یعنی این که بیشتر از 20 رنگ در بافت آنها به کار برده می‌شود، البته رنگ غالب این فرش‌ها قرمز، آبی سیر و بژ است. فرش دستباف یزدی از نظر سبک و ساخت شباهت قابل توجهی به فرش کاشان دارد، چنین شباهتی از نزدیک بودن جغرافیایی این دو شهر به یکدیگر نشأت می‌گیرد. فرش‌های شهر کاشان و یزد غالباً با هم اشتباه گرفته می‌شود و گاهی اوقات فقط یک کارشناس خبره فرش می‌تواند این دو را از هم تمییز دهد.

• فرش یزد از نظر طرح و نقشه شبیه فرش کرمان است، اما چون فرش یزد با خامه صخیم‌تری بافته می‌شود، تعداد گره‌های کمتری دارد. فرش یزد بادوام‌تر است و برخلاف بعضی فرش‌های کرمان، گره‌های قلابی در زمینه آن دیده نمی‌شود. آبی یا بنفش کمرنگ رنگ‌های متداول برای پود فرش‌های یزد است.
• قالی‌های شهر همدان شبیه به کرمان است، بااین تفاوت که گره‌های فرش همدان متقارن است.
• فرش برچلو به فرش یزد شباهت دارد، اما تک پود است.
• فرش کاشمر خراسان به فرش یزد شبیه است، اما تارو پود آن نرم‌تر و ظریف‌تر است.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”