معرفی قالی دستباف کرمان و ویژگی های منحصر بفرد آن در گذر تاریخ

کرمان شهری باستانی با تاریخی اعجاب‌برانگیز است که بیش از هزار سال قدمت دارد. مارکوپولو جهانگرد معروف یکی از نخستین غربیانی بود که مسحور قالی‌های کرمان شد. کرمان در بخش مرکزی جنوب شرقی ایران در استان کرمان قرار دارد. فرش و قالی دستباف کرمان احتمالاً یکی از شناخته‌شده‌ترین فرش‌های اصیل و آنتیک ایرانی است. طرح‌های گل و بته و با نقشه‌های معماری معمولاً در حاشیه‌های فرش کرمان به چشم می‌خورد و ترنج مرکزی نیز در وسط زمینه فرش نقش بسته است. طرح‌های دیگر فرش کرمان شامل سبک فرش ظریف‌تر لاور کرمان با نقشه باغی، درخت زندگی، گلدانی و نقشه‌های سراسری گلدار یا نقشه‌های داستانگوی بسیاری است که داستان رخداد یا شخصیت تاریخی خاصی را بازگو می‌کنند. طرح گلدانی نخستین بار در عهد صفویه مطرح شد و یکی از زیباترین شاهکارهای قالیبافی ایرانی است. کرمان نام شهر و همچنین استانی در بخش جنوب مرکزی ایران است که با شصت هزار سکنه و روستاهای اطراف، یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فرش در ایران است. کرمان برخلاف دیگر نقاط ایران، عمدتاً به دلیل  موقعیت جغرافیایی خاص و جدا ماندن از دیگر بخش‌ها، تقریباً از تهاجم دشمنان در امان بود. در نتیجه هنر در کرمان شکوفا شد. قالی‌های آنتیک کرمان با آن نقشه‌های گل و بته‌دار زیبا و منحنی شکل و ترکیب رنگ منحصر به فرد و چشم‌نواز به راحتی قابل شناسایی است.

تاریخچه فرش کرمان

کرمان از سده هفدهم یکی از مراکز اصلی قالی‌بافی بوده است که فرش‌های نفیس و مرغوب بسیاری در آن بافته شده است. فرش با طرح گلدانی مربوط به عهد صفویه یکی از زیباترین شاهکارهای هنر قالی‌بافی ایران است. زمانی که بافت فرش در اواخر قرن نوزدهم رونق گرفت، کرمان دیگر بار خود را به عنوان تولیدکننده فاخرترین فرش‌های ایران معرفی کرد.

ویژگی‌های فرش دستباف کرمان

ظرافت بافت و شکوه و زیبایی نقشه‌های برگرفته از طرح‌های کلاسیک، در هر دو شکل لچک ترنج مرکزی و طرح سراسری، علت محبوبیت فرش کرمان، به ویژه فرش لاور است. ترکیب رنگ فرش دستباف کرمان بسیار متنوع است و از فرش‌هایی با رنگ‌های غالب عاجی، آبی و قرمز تا فرش‌هایی با طرح‌های زعفرانی طلایی را شامل می‌شود. رنگزاهای کرمان بسیار متنوع و خلاقانه‌اند. فرایند رنگرزی زمانی انجام می‌شود که پشم هنوز ریسیده نشده است، بنابراین رنگ یکنواخت‌تر خواهد بود. مهارت استادان رنگرزی کرمان در تولید طیف یک رنگ و به دست دادن سایه‌های مختلف رنگی شهرت دارد. قالی‌های اواخر قرن شانزدهم تا اواسط قرن هفدهم، معروف به فرش گلدانی نیز در سراسر جهان شناخته شده‌اند. قالی گلدانی به طرحی سراسری گلدار و برگ‌های بزرگ با گلدان‌هایی اشاره دارد که در فاصله‌های معین روی زمینه فرش پخش شده‌اند. فرش‌های کرمان در اندازه‌های مختلف، غالباً روی چله پنبه بافته می‌شود. لاور روستایی در شمال کرمان است که قالیبافی در آن رواج دارد. قالی‌های راور کمیاب‌تر از قالی‌های کرمان‌اند و به همین دلیل با نامیده شدن به نام راور از قالی کرمان متمایز می‌شوند. هیچ یک از فرش‌های دستباف ایران از نظر ظرافت و زیبایی توان رقابت با فرش دستباف کرمان را ندارند. فرش کرمان غالباً به رنگ‌های آبی و قرمز سنتی یا واریاسیون‌های آنها و تقریباً همواره با نقشه گلدار و منحنی شکل بافته می‌شود. ظرافت و کیفیت فرش دستبافت کرمان در کنار طرح‌های گلدار سنتی، فرش کرمان را به انتخابی ایده‌آل برای افرادی تبدیل کرده است که می‌خواهند شکوه و عظمت را با خرید فرش به فضاهای رسمی خانه خود ببرند. شهر کرمان و ناحیه اطراف آن، علی‌رغم دور بودن کرمان از دیگر ناحیه‌های ایران و آب و هوای خشک، مدت‌ها است که تولیدکننده پشم مرغوب بوده است. کرمان جایگاه خود را به عنوان مرکز مهم قالی‌بافی در دوران صفویه تثبیت کرد. طرح معروف گلدانی یکی از شاهکارهای بی‌نظیر این دوران محسوب می‌شود.

تحولات قالی دستباف کرمان در طول تاریخ

تنوع بالای رنگزاها و هنر بی‌بدیل رنگرزان کرمانی که طیف وسیعی از رنگ‌های مختلف را به دست می‌داد و ترکیب رنگی بی‌نظیر به فرش دستباف کرمان می‌بخشید، باعث شد که کرمان نقش مهمی در احیاء هنر قالی‌بافی در اواخر قرن نوزدهم داشته باشد. هنرمندان کرمانی قالی‌ها را در عصر صفویه با تکنیکی بسیار ظریف و ماهرانه با تعداد گره‌هایی بین 400 ـ 100 می‌بافتند. طرح فرش پس از دهه 1920 ساده‌تر شد و دیگر آن تنوع قبل را نداشت، و برای آن که فرش‌ها موردپسند مشتریان امریکایی شود، فرش‌ها با رنگ‌های پاستلی، تعداد گره‌های کمتر و ضخیم‌تر بافته شد. بااین حال هنر قالی‌بافی در 40 سال گذشته رجعتی به دوران کلاسیک و فرش‌های بافته شده در اوایل قرن نوزدهم و قبل از آن داشت و به این ترتیب دوباره شاهد فرش‌هایی با رنگ‌های پخته و متنوع، طرح‌های سنتی‌تر دوران صفویه و تکنیک بافت ظریفی هستیم که مناسب جزییات پیچیده و ظریف فرش‌های کلاسیک کرمان است.

بافت قالی دستباف در کرمان

در کرمان برای بافت قالی از دارهای خاصی استفاده می‌کنند که می‌توان برای بافت قالی در هر اندازه‌ای از آن ها استفاده کرد. گره به کار رفته در این قالی‌ها از نوع نامتقارن است و اغلب تراکم زیادی دارد. در نمونه‌های ارزان تر از گره  جفتی نیز استفاده می‌شود که در خراسان و کرمان در دهه بیست رایج بوده است. معمولا جنس چله از نخ پنبه است با سه رشته پود: که اولی و سومی محکم‌ترند و دومی ظریف‌تر و به رنگ لاجوردی است. گه‌گاهی پشم مورد نیاز از خراسان و بیشتر مواقع از بم، رفسنجان و جیرفت وارد می‌شود. نوعی پشم ظزیف و شفاف در بافت به کار می‌رود که تا سال‌های پنجاه با دست ریسیده می‌شد.

رنگرزی قالی دستباف کرمان

امروزه با استفاده از رنگ‌زاهای مصنوعی، به رنگرزی می‌پردازند که البته گاهی نیز به صورت مخلوط با رنگ زاهای طبیعی همراه است. تا اولین دوره پس از جنگ به صورت انحصاری از رنگ زاهای طبیعی استفاده می‌شد. رنگرزان کرمانی به خاطر مهارت فراوانشان بسیار معروف‌اند و از رنگ‌زاهای بسیار زیادی استفاده می‌کنند. در طیف رنگی به کار رفته در قالی کرمان، از پانزده تا سی سایه رنگی مختلف وجود دارد که در میان آن ها رنگ صورتی و قرمز بیشتر استفاده شده که این رنگ‌ها از حشره قرمز دانه و حنا و بر اساس دستورالعمل های سنتی به دست می آمده است.

طرح قالی دستباف کرمان

در طرح به کار رفته در قالی‌های کرمان مربوط به قرن نوزدهم که در آن ها نوآوری هایی دیده می‌شود، از طرح های رایج در شال ها الگو گرفته اند: از میان موفق ترین ایده پردازی های استادان، می توان از طرح‌های معروف به قاب قرآنی نام برد. در قرن بعد، تحت تاثیر تقاضاهای بازارهای خارجی، سبک طرح‌ها تغیر کرد از جمله طرح های جدید با نام بهارستان یا همان باغ بافته شد که دارای تعداد زیادی طرح‌های گلدار و گاهی نیز ترنج بود و قالی‌های جانمازی بافته می‌شد که نقش مایه‌هایی شامل گلدان‌ها، درختان، بوته‌ها و حیوانات داشت که با نگاهی واقع گرایانه ترسیم شده بود. همچنین به کار بردن طرح‌های مصور نیز در قالی کرمان متداول بود که هم طراحان کرمانی و اشراف قاجار به طرح‌های مرتبط با تاریخ و یا حماسه ی اروپا و همچنین به فرهنگ و پادشاهان ایرانی علاقه نشان می‌دادند. بنابراین قالی های بافته شده با تصاویر تاریخی اروپا مانند اشخاص مهم در تاریخ مثل ناپلئون و یا الهام گرفته از صحنه های مذهبی مربوط به قرن هجدهم و نیز ویرانه های پرسپولیس، تمثال هایی از شاهان قدیمی و به ویژه تصاویر حماسی ایرانی که پیش تر طراحان دوره ی صفویه از آن طرح ها الهام گرفته بودند. طرحی که از اوایل قرن بیستم مورد علاقه ی بافندگان کرمانی قرار گرفته، چهره نگاری است، به ویژه بافت طرح چهره ی شاهان یا درباریان مشهور، سبکی است که از دوره ی قاجار در ایران رواج یافته است. به طور کلی در قالی‌های با طرح مصور، کتیبه ای نیز با مضمون اشعار حماسی ایرانی دیده می‌شود. در سال‌های بیست و سی قرن بیستم، طرح‌های قالی در این ناحیه بازگشتی به دوره کلاسیک داشت و به استفاده از طرح‌های تزئینی گل شاه عباسی (نخلی) و برگ های انحنادار مخصوص دوره ی صفویه روی آوردند، در حالی که از آغاز سال های سی، بیشتر به بافت طرح های خلوت پرداخته شد که مطابق با سلیقه ی بازار اروپا بود، هم از لحاظ زیبایی طرح و هم تطابق طرح های زمینه و حاشیه که اغلب از حلقه‌ها و دسته‌های گل‌های رز تشکیل شده بود و بافندگان محلی به آن گوبلن می‌گویند. امروزه قالی‌های کرمان، هم از لحاظ تکنیکی و هم از لحاظ طرح به کار رفته و هم از این لحاظ که از شیوه های رنگ آمیزی سنتی بهره می برند، از بهترین قالی های ایرانی محسوب می‌شوند. بخشی مهم از قالی‌های نفیس کرمان محصول راور است که نام شهر کوچکی در شمال کرمان است و در مسیر مشهد قرار دارد.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”