فرش دستباف مشهد: بافته شده از پشم مرغوب با طرح گل در مرکز و حاشیه

شهر مقدس مشهد در شرق ایران، در استان خراسان مرکزی قرار دارد. قداست مشهد مرهون قرارگیری حرم مطهر امام هشتم شیعیان در این شهر است، امام رضا ^(ع) در سال 817 در مشهد به شهادت رسیدند و در این شهر به خاک سپرده شدند. مشهد در گذر سالیان از روستایی بی‌اهمیت به یکی از بزرگترین شهرهای ایران با دو میلیون نفر جمعیت تبدیل شد. مشهد هر ساله پذیرای بیش از 12 میلیون زائر شیعه است. مشهد یکی از مراکز مهم فرشبافی ایران است؛ فرش‌های مشهدی یا به گویش خاص مشهدی‌ها مِشِد (Meshed) عموماً فرش‌های بزرگ با نقشه ترنج هستند. کیفیت فرش مشهد متغیر است و پشم خراسان به نرمی معروف است.

طرح و پیشینه فرش مشهد

فرش‌های مشهد در مقیاس بزرگ بافته می شود .هر فردی می تواند فرش مشهد را با توجه به اندازه بزرگ و طرح های خاصش مانند طرح ترنج تشخیص دهد . نخستین فرش مشهد، سجاده پرز توپکاپی، در بازه زمانی 1556 ـ 1550 بافته شد.

کارگاه سلطان ابراهیم میرزا، استاد فرشبافی قرن شانزدهم یکی از معروف‌ترین کارگاه‌های قالیبافی مشهد است. از کارگاه‌های جدیدتر می‌توان به عمواوغلی، خامنه‌ای، مخملباف، صابر و زرباف اشاره کرد. عمواوغلی یکی از مهم‌ترین کارگاه‌های فرشبافی در قرن بیستم است. البته سلطان ابراهیم میرزا بافنده‌ی قدیمی‌ترین فرش مشهد -سجاده- است، این سجاده‌های قدیمی در موزه‌های مشهد نگهداری می‌شود. سجاده فرش‌ها در قرن نوزدهم و بیستم طرفداران بسیاری داشتند.  فرش مشهد علاوه بر صادر شدن به کشورهای دیگر، زینت‌بخش خانه بسیاری از ایرانیان نیز می‌شود. اکثر فرش‌های مشهد با طرح لچک ترنج احاطه شده در میان گل‌ها بافته می‌شود. ویژگی‌های کلی نقشه فرش‌های مشهد از این قرار است: ترنج معمولاً گرد است و 16 ضمیمه دارد، زمینه‌ی اصلی غالباً قرمز تیره یا آبی تیره است و نقش و نگارهای آن عموماً از قالی‌های کرمان و یزد وام گرفته شده است. البته چنانچه طرح، بافت و رنگبندی فرش مشهد را در نظر یگیریم، فرش مشهد کاملاً متمایز از فرش‌های کرمان و یزد خواهد بود. به جز رنگ‌های آبی و قرمز تیره، رنگ‌های قرمز لاکی یا بژ و خاکی و زرشکی نیز در فرش‌های دستباف مشهد دیده می‌شود. همان‌طور که اشاره شد، عمده‌ی فرش‌های مشهد بزرگ (3 x 5.5 متر) هستند.

آشنا شدن با تکنیک بافت فرش‌های مشهد کمک می‌کند تا ارزش این فرش‌های زیبا و اصیل را بهتر درک کنیم. فرش آنتیک مشهد با گره جفتی، یعنی همان تکنیک معمول بافت فرش‌های خراسان بافته می‌شود. گره جفتی به طور خلاصه گرهی است که روی چهار، نه دو نخ تار و پود، در یک یا دو ردیف زده می‌شود. تار فرش مشهد معمولاً پنبه‌ای و پود آن پنبه‌ای یا پشمی است. ارزشمند و دلفریب بودن فرش‌های مشهد از تکنیک ظریف گره‌زنی نشأت می‌گیرد. هرچه تعداد گره‌ها بیشتر باشد، فرش باارزش‌تر است.

فرش مشهد از همان ابتدا جایگاه رفیعی در صنعت فرشبافی ایران داشت. شهر مشهد امروزه قطب صنعت فرش ایران است. رونق این تجارت مرهون تلاش سخت مردان و زنان خانه‌داری است که رج به رج فرش را با عشق بالا می‌برند. قالیبافان مشهدی که به حق لایق عنوان هنرمنداند، در گذشته نام خود را روی فرش می‌بافتند، این فرش‌های امضاءدار امروزه ارزش بیشتری دارند.

درباره طرح و نقش فرش مشهد بیشتر بدانید

فرش مشهد با توجه به نوع بافت و ترکیب رنگ به راحتی از فرش‌های یزد و کرمان تشخیص داده می‌شود. فرش خراسان با گره‌های متقارن و نامتقارن، عمدتاً نامتقارن بافته می‌شود. تکنیک گره دوگانه سنتی رایج در تکنیک گره‌زنی نامتقارن است. فرش مشهد عموماً دوپود (double-wefted ) و پشت آن برجسته است. در بعضی فرش‌های قدیمی مشهد، از دو کلاف پود پس از دو رج گره استفاده می‌شود، یعنی این که بافنده در سه رج اول، پس از هر رج از یک نخ پود استفاده می‌کند و از رج چهارم به بعد دو پود را به کار می‌برد. در بعضی فرش‌ها در چهار رج اول، پس از هر رج از یک نخ پود و از رج پنجم به بعد از دو پود استفاده می‌شود؛ گاهی اوقات نیز فرش از رج دهم به بعد دو پود است. تاجران تبریزی هنگام برپا کردن کارگاه‌های فرشبافی در مشهد، گره‌ متقارن را نیز به فرشبافان این دیار معرفی کردند. بسیاری از فرش‌های زیبا و منحصر به فردی که در کارگاه‌های عمواوغلی، خامنه‌ای، زرباف، مخملباف و صابر مشهد بافته شده است، دوپود است. نفیس‌ترین و مرغوب‌ترین فرش خراسان در بیرجند بافته می‌شود؛ طرح‌های هراتی و لچک ترنج در این ناحیه رواج دارند. فرش دستباف بیرجند دوپود و ظریف بافت است و زمینه‌ای به رنگ آبی یا قرمز سیر دارد؛ البته رنگ‌های کرم، آبی روشن و سبز تیره نیز در این فرش‌ها دیده می‌شود.

ویژگی‌های فرش دستباف مشهد

• طرح: فرش و قالی دستباف مشهد عموماً طرحی منحنی با تک ترنج مرکزی، حاشیه‌های گلدار و زمینه‌ای شلوغ با گل‌های پخش دارد.
• کیفیت: پشم مرغوب مشهد در سراسر ایران شهرت دارد. فرش دستباف مشهد بافته شده با این پشم مرغوب کیفیت بالایی دارد و یکی از زیباترین فرش‌های دستباف در ایران و جهان محسوب می‌شود.
• اندازه و شکل: فرش مشهد در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود، البته اکثر فرش‌ها بزرگ (10 x 18 پا) هستند.
• رنگ: خاکی، آبی و قرمز تیره رنگ‌های اصلی فرش مشهد هستند.
• بافت: فرش مشهد با پشم نرم بافته می‌شود، بافت منسجمی دارد و پرز آن کوتاه می‌شود.
• چله: تار عموماً پنبه‌ای و پود پنبه‌ای یا پشمی است.
• گره: بافندگان مشهد از گره‌های فارسی استفاده می‌کنند. هنگام خرید حتماً پشت فرش را نیز بررسی کنید، چون کیفیت فرش به تعداد گره‌ها بستگی دارد؛ تعداد گره‌ها متغیر و بین 120 KPSI )30 رج) تا 475 KPSI )60 رج) است.
• قیمت: به خاطر داشته باشید که براساس یک قاعده کلی هرچه تعداد گره‌ها (KPSI) بالاتر باشد، فرش گران‌تر است.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”