بررسی فرش دستباف اصفهان: تاریخچه، ساختار و طرح

فرش دستباف اصفهان قدمتی دیرینه دارد و تاریخچه فرش دستباف اصفهان، این شاهکارهای بی‌‍ نظیر به اوایل سده شانزدهم میلادی در عهد سلطنت صفویه (1722 ـ 1502) برمی‌گردد. دوران صفویه را می‌توان عهد درخشان قالی دستباف ایرانی دانست. شاه عباس حامی قدرتمندی برای هنر و هنرمندان ایرانی در سده شانزدهم میلادی بود. اصفهان شهری در مرکز غربی ایران است و زمانی که شاه عباس پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان منتقل کرد، بیش از پیش اهمیت پیدا کرد. دوران سلطنت شاه عباس را می‌توان عصر طلایی قالیبافی ایران خواند. نقش و نگارهای ظریف فرش‌های آنتیک و دستباف اصفهان که با دستان ماهر هنرمندان اصفهانی بر روی تار و پود قالی نقش بسته است، تابلویی بی‌بدیل را خلق کرده است. امروزه اصفهان دومین شهر بزرگ ایران و یکی از مراکز صنعتی مهم است.

دوران افول و اوج تاریخ فرش دستباف اصفهان

متاسفانه در دوران تسلط افغان‌ها بر ایران زمین، در بازه زمانی 1920 ـ 1700 ـ فرش ایرانی به ندرت بافته شد. در عوض اصفهان تا شروع جنگ جهانی اول به مرکز صنعت نساجی تبدیل شد. پس از جنگ جهانی اول تغییرات مد جهانی، اصفهان را از جایگاه رفیع خود در صنعت نساجی تنزل داد. خوشبختانه بافندگان ترغیب شدند تا برای بافت از پشم استفاده کنند و به این ترتیب صنعت فرشبافی جان تازه‌ای گرفت. در زمان احیاء فرشبافی در اصفهان، فرش‌های جدید عمدتاً به اروپا فروخته می‌شد، چرا که ایالات متحده امریکا فرش‌های مقاوم‌تر سنگین‌تری را ترجیح می‌داد که می‌شد به روش قدیمی آنها را شست، لکه‌گیری و یا در صورت لزوم رنگرزی کرد. فروش فرش در دوران رکود بزرگ دشوارتر شد و واردات پشم مرینوس پرهزینه‌تر شد. بنابراین قالیبافان پشم مرینوس را با پشم بومی ایرانی جایگزین کردند که زبرتر از پشم مرینوس بود. زمانی که جنگ جهانی دوم پایان یافت، فرش دستبافت اصفهان، به دلیل استفاده از مواد مرغوب، کیفیت چشمگیری پیدا کرد و توان رقابت با فرش‌هایی را پیدا کرد که در اوایل دوران احیاء فرش ایرانی بافته می‌شد.

شالوده فرش دستباف اصفهان

فرش اصفهان از تارهای (نخ‌های عمودی) پنبه (عموماً در فرش‌های قدیمی‌تر)، پشم یا ابریشم فشرده و دو گلوله پود (نخ‌های افقی) پنبه‌ای آبی رنگ مارپیچ بافته می‌شود. منظور از تار فشرده حالتی است که پودها از یکی از دو طرف محکم به هم فشار داده می‌شود و تارها در دو سطح جابجا می‌شود. خامه پشمی از روی نقشه به دقت گره زده می‌شود تا فرش بالا برود. پس از آن که گره‌زنی تمام شد، خامه‌های اضافی چیده می‌شود، پس از اتمام روگیری طرح دقیق فرشی مشخص می‌شود که در عین ظرافت بسیار باداوام است. در بافت بعضی از فرش‌های مرغوب اصفهان، ابریشم و تارهای فلزی نیز به کار برده می‌شود.

روش‌های بافت

گره ایرانی نامتقارن است. فرشباف، گره‌های ایرانی را به گونه‌ای می‌زند که حداقل 120 گره در هر اینچ مربع وجود داشته باشد. گره‌های ایرانی با خامه پنبه‌ای یا ابریشمی زده می‌شود. قالی اصفهان 700 ـ 500 گره در هر اینچ مربع دارد که با استفاده از مرغوب‌ترین خامه ابریشمی و پشمی زده می‌شود. قیمت فرش به تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع (KPSI) از فرش بستگی دارد، هرچه KPSI بالاتر باشد، فرش گران‌تر خواهد بود. جالب است بدانید که در دوران رواج نساجی در اصفهان، پنبه با دوک به صورت دستی ریسیده می‌شد، بنابراین بنیان فرش آنتیک دستبافت اصفهان بر پودهای پنبه‌ای ریسیده شده با دست شکل گرفت. پنبه‌ریسی با دست باعث می‌شد که ضخامت تار نخ همه جا یکسان نباشد، بعضی جاها نازک‌تر و بعضی جاها ضخیم‌تر باشد. این یکدست نبودن نه تنها یک ویژگی منفی در نظر گرفته نمی‌شود، بلکه فرش دستباف را بیش از پیش جذاب می‌کند. پس از آن که بافت فرش به اتمام رسید، نوبت به گلیم‌بافی پای کار می‌رسد که ناحیه‌ای صاف با اندازه متغیر است که در پایان فرش، پیش از ریشه‌بافی زده می‌شود. برای گلیم‌بافی پای کار یک در میان از نخ‌های آبی و قرمز استفاده می‌شود و پس از آن ریشه گره زده می‌شود. این تارها معیاری برای اندازه‌گیری خفت است که روش دیگری برای محاسبه تعداد گره در هر اینچ مربع است. در اطراف فرش نوار پشمی مجزایی وجود دارد که روی فرش را می‌پوشاند. اندازه معمول فرش‌های اصفهان 7 * 5 یا کوچکتر است، البته فرش‌های بزرگتری نیز بافته می‌شود.

نقشه و طراحی

طراحی فرش دستباف اصفهان قلم در قرن شانزدهم میلادی وامدار هنرهای مطرح دیگر آن زمان، مانند خطاطی، صحافی و کاشی‌کاری و صدالبته شاعران شیرین بیان بود. شهر اصفهان با آن تاریخچه معماری غنی، شامل مساجد، کاخ‌ها و پل‌های نفس‌گیر و صنایع دستی، پارچه‌ها و هنرهای زیبای چشم‌نواز، از گذشته تا به امروز الهام‌بخش قالیبافان بوده است. قالی اصفهان طرح‌های ظریف و پیچیده با منحنی‌هایی دارد که نقش و نگارهای گیاهی بر فربیندگی آن افزوده است. گلدان، صحنه‌های شکارگاه، نقوش اسلامی، پیچک و خطوط مارپیچ و درهم تنیده اسلیمی در طرح‌های کلاسیک قالی اصفهان به چشم می‌خورد. البته عناصر دیگری نیز در اسلیمی‌های مارپیچ وجود دارد که غالباً در مرکز موتیف دیگری مانند درخت به پایان می‌رسد. نائین، اردبیل و اصفهان شهرهایی هستند که این موتیف در بافته‌هایشان به چشم می‎‌خورد.

رنگ

فرش اصفهان به رنگ قرمز و آبی یا نیلی روی زمینه‌ای عاجی رنگ بافته می‌شود. رنگ‌های قرمز، آبی و عاجی در فرش‌های مدرن‌تر اصفهان (مربوط به پس از جنگ جهانی دوم) به کار برده می‌شود.

امضاء و پرچم ایرانی

گنجاندن پرچم ایران در حاشیه‌ی باریک بالای محافظ فرش یکی از مشخصه‌های فرش دستبافت اصفهان است. همچنین گاهی نام بافنده نیز کنار نقش پرچم ایران به چشم می‌خورد.

هشدار به خریداران: مراقب باشید که بسیاری از فرش‌ها، علی‌رغم این امضاها تقلبی‌اند و قبل از عرضه به بازار به فرش اضافه شده‌اند.

فرش‌های لهستانی؟

در قرن‌های شانزدهم تا هجدهم به سفارش اشراف لهستانی در اصفهان و کاشان فرش‌هایی از ابریشم، طلا و نقره بافته شد و به کشورهای مشترک المنافع لیتوانی ـ لهستان صادر شد. زمانی که این فرش‌ها سال‌ها بعد به خریداران اروپای غربی فروخته شد، به اشتباه فرش لهستانی نامیده شد و خریداران این فرش‌های زیبا را، بی‌خبر از همه جا لهستانی قلمداد کردند.

فرش‌های مشابه فرش اصفهان

اگر خبره فرش نباشید، ممکن است فرش شهرهای دیگر، مانند تبریز، کاشان و نائین، را با فرش اصفهان اشتباه بگیرید. فرش تبریز گره‌های متقارن و پودهای منظم‌تر دارد، حال آن که گره‌های فرش اصفهان نامتقارن است. فرش کاشان نیز پودهایش منظم‌تر است. فرش نائین در اصل نوعی فرش اصفهان است.

بافندگان و دستبافت‌هایشان

بعید است توریستی در جستجوی قالی دستباف اصفهان باشد و نام صیرفیان، حقیقی، انتشار و داوری به گوش‌اش نخورده باشد. این نام‌ها معرف استادکاران قالیبافی اصفهان و میراث‌داران آنها است که نقش بسزایی در باززنده‌سازی صنعت فرش در اصفهان داشته است. قاب‌های مدور، لچک ترنج، اسلیمی‌ها، طرح‌های گل و گیاه و منظره در کنار تارهای زرین فلزی و براق ابریشمین جلوه‌ای بی‌نظیر به قالی دستبافت اصفهان می‌دهد که زیبایی و شکوه هر اتاقی را صدچندان می‌سازد.