مشخصات بهترین فرش دستباف تبریز: تکنیک بافت و جنس نخ

فرش تبریز یکی از فاخرترین و زیباترین فرش‌ها در سراسر جهان است. درحالی که فرش‌های تبریز ارزشمندی در موزه‌ها و کلکسیون‌های گوشه گوشه جهان به عنوان میراث ارزشمند گذشتگان نگهداری می‌شود، بسیاری از فرش‌های بافت تبریز در کیفیت‌های مختلف نیز زینت‌بخش خانه‌ها است. فرش تبریز در طرح‌های گوناگون بافته می‌شود و تنوع نقشه‌های فرش تبریز را در هیچ خطه دیگری نمی‌توان یافت. بعضی فرش‌های تبریز بسیار مرغوب‌ هستند و در نهایت ظرافت و بسیار نازک رویه‌گیری می‌شوند، حال آن که فرش‌های مربوط به دهه 1960 ضخیم‌تر و زبرتر هستند. فرش تبریز غالباً با پشم یا ابریشم بافته می‌شود و چله‌کشی آن معمولاً با پنبه یا ابریشم و بسیار به ندرت با پشم انجام می‌شود.

 شهر تبریز و فرهنگ آن

تبریز نگینی در شمال غربی ایران، چهارمین شهر بزرگ کشور و پایتخت استان آذربایجان شرقی است که در مجاورت دو رودخانه آجی چای (تلخه رود) و قورو قرار گرفته است. تبریز در حال حاضر نزدیک به سه میلیون سکنه دارد که از راه صنایع خودرو، ماشین آلات، نفت و پتروشیمی امرار معاش می‌کنند، با این توصیف تبریز نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد. به علاوه تبریز صنعتگران، نقاشان، موسیقیدانان و نویسندگان زبردستی دارد که آن را به یکی از قطب‌های فرهنگی ایران تبدیل کرده است، هنرمندان تبریزی بنیانگذار جنبشی ملی در عرصه هنر به نام سبک تبریز هستند. هرچند تبریز زلزله‌های ویرانگری را در طول تاریخ به خود دیده است، بااین حال هنرمندان تبریزی از پا ننشسته‌اند و همچنان جایگاه قابل توجهی در بافت فرش‌های زیبا و فاخر ایرانی دارند.

مهارت قالیبافان تبریز

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سابقه فرش تبریز به قرن سوم و عهد ساسانیان برمی‌گردد. البته اوج هنر قالیبافی در قرون دوازدهم و شانزدهم بود، فرش‌های دستباف این دوران جزء فاخرترین و ارزشمندترین فرش‌های تبریز محسوب می‌شوند. تبریز به خود می‌بالد که خانواده‌های بزرگی از قالیبافان ماهر را در خود جای داده است که این هنر اصیل را نسل به نسل منتقل کرده‌اند. به همین دلیل طرح‌ها و رنگ‌های خاصی در فرش‌های تبریز دیده می‌شود که غالباً میراث یک خانواده معین است. البته بعضی طرح‌ها و الگوها در میان فرش‌های تبریز شاخص‌ترند که از آن جمله می‌توان به طرح‌های گیاهی اشاره کرد که صحنه‌های چهار فصل و مزارع را به تصویر می‌کشد، تصویرگری مذهبی نیز جایگاه والایی در فرش دستباف تبریز دارد. رنگ غالب فرش‌های تبریز آبی و قرمز است که روی زمینه‌ای کرم رنگ بافته می‌شود و بافنده نخ‌های سبز زیتونی و خاکی را به دقت مطابق نقشه گره می‌زند تا فرشی با تراکم متوسط در اندازه مورد نظر به دست بیاید. مهارت قالیباف و استفاده از پنبه و پشم مرغوب فرش تبریز را به یکی از نفیس‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی تبدیل کرده که آن را شایسته زینت بخشیدن به بسیاری از اماکن مجلل مذهبی و تاریخی در سراسر جهان ساخته است. اگر می‌خواهید فرش تبریز همواره نرم و مخملین باقی بماند و نقشه آن وضوح روز اول را حفظ کند، باید آن را مرتب بشویید و نقص‌هایی را که ارزش آن را کاهش می‌دهد، به سرعت رفو کنید. البته فرش دستباف تبریز بسیار بادوام و در عین حال نرم است.

طرح و نقشه فرش تبریز

فرش تبریز در طرح‌های مختلفی بافته می‌شود که متداول‌ترین آنها زمینه مرجانی و طرح ماهی است. فرش تبریز به دلیل محبوبیت و خواستاران زیادی که دارد، در شکل‌ها، اندازه‌ها و کیفیت‌های مختلف بافته می‌شود. البته فرش مرغوب تبریز قیمت بالایی دارد. هرچه تعداد گره‌ها در یک اینچ مربع (850 ـ 600) بالاتر باشد، فرش مرغوب‌تر است. فرش تبریز معمولاً چله‌کشی پشمی دارد و با خامه نرم و ظریف پشمی بافته می‌شود. در بافت بعضی فرش‌ها مقدار کمی ابریشم نیز به کار برده می‌شود و برخی معتقدند که استفاده از ابریشم دلیل گران بودن فرش تبریز است. اما این نظر درست نیست، و معیار ارزش‌گذاری فرش تبریز تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع است. طرح ماهی یکی از نقشه‌های رایج فرش تبریز است که چون نخستین بار در شهر هرات افغانستان فعلی بافته شد، طرح هراتی نیز گفته می‌شود. این موتیف یکی از پرکاربرترین الگوها در فرش‌های دستباف ایرانی است. نقشه ماهی از تکرار طرح گل‌هایی به دست می‌آید که دور آنها را برگ‌هایی نوک تیز گرفته است. به نظر بعضی این طرح شبیه به ماهی‌هایی است که در یک دریاچه شنا می‌کنند. ایده اصلی این طرح بسیار ساده است و در عین حال تکرار طرح دست قالیباف را باز می‌گذارد تا خلاقیت خود را نشان دهد و مجبور نباشد که همیشه یک قالی را ببافد. به این ترتیب فرش تبریز در طرح‌ها و الگوهای متفاوتی بافته می‌شود. قالیبافان طرح‌های ترنجی  مختلف، تصویر اشیاء گوناگون و نقوش گیاهان و حیوانات را در کمال زیبایی و حتی به صورت سه بعدی روی تار و پود قالی تبریز به تصویر می‌کشند. این طرح‌ها علاوه بر تبریز، در همدان، بیجار و شهرهای مختلف دیگر نیز بافته می‌شود. ازآنجایی که تقریباً هر ناحیه سبک خاص خود را در فرشبافی پیاده می‌کند، بنابراین کیفیت، قیمت و طرح فرش‌ها متغیر است. بنابراین اگر قصد خرید فرش دارید، حتماً فرش را از یک فروشنده معتبر خریداری کنید تا از شناسنامه فرش آگاهی کامل داشته باشید. پالت رنگ از رنگ‌های بسیار پررنگ و پرده‌های رنگی متضاد تا رنگ‌های ملایم و حتی رنگ‌های پاستلی متغیر است. احتمالاً عناصر نقشه یکی از ویژگی‌های شاخص فرش تبریز است، فرش تبریز نقوش گیاهی دارد که داخل حریم مشخصی جای گرفته است و طرح اسلیمی یا خطوط مواج بسیار به ندرت در زمینه آن به کار برده می‌شود. رج‌شماری معیار اصلی قیمت‌گذاری و تعیین کیفیت فرش تبریز است. رج واحد ایرانی اندازه‌گیری تراکم گره است و کارشناسان بر این باوراند که مقایسه بلندی یک سیگار پیچیده شده با گره‌های پشت قالی منشأ اصلی رج است. فرمول محاسبه تعداد گره‌ها در هر اینچ مربع (KPSI) از روی رج عبارت است از:

((رج/7)*2.54)^2=KPSI

شناسایی فرش دستباف تبریز

فرش آنتیک تبریز

فرش Taba تبریز مربوط به دهه 1970

فرش تبریز پس از دهه 1980

تنوع طرح، بافت و مواد مورد استفاده برای بافت فرش و کیفیت‌های مختلف فرش شناسایی فرش تبریز را به کاری دشوار تبدیل کرده است. تراکم بالای صنعت فرشبافی در این خطه این تنوع را به خوبی توضیح می‌دهد. فرش تبریز را تقریباً در هر اندازه‌ای می‌توان یافت. برای مثال پرز می‌تواند نازک یا ضخیم باشد وطراحی هندسی یا گل و بوته‌دار باشد. به علاوه کیفیت این فرش‌ها طیف وسیعی از بسیار بد (تراکم گره پایین) تا نفیس‌ترین فرش‌های جهان را پوشش می‌دهد. برای این که شناخت فرش تبریز برایتان آسان‌تر شود، فرش تبریز را در سه دوره معین، فرش آنتیک، فرش Taba دهه 1970 و فرش تبریز از دهه 1980 تاکنون بررسی می‌کنیم. تشخیص دو دوره آخر راحت‌تر است. قالی‌های تبریز وجوه تشابه و افتراق متعددی دارند که در ادامه به آنها می‌پردازیم.

گره و چله‌کشی

گره فرش‌های تبریز از نوع متقارن یا ترکی است که روی چله پنبه‌ای تشکیل شده از دو کلاف پود پنبه‌ای (نخ‌های افقی) و تارهای فشرده (نخ‌های عمودی تشکیل دهنده کناره فرش) گره‌بافی می‌شود. فرش‌های تبریز مربوط به دهه 1980 به بعد، پودهای سیاه یا خاکستری تیره دارند و تارهای آنها معمولاً ابریشمین است. منظور از تار فشرده حالتی است که پودها محکم از یکی از دو طرف کشیده می‌شود و شل رها نمی‌شود. این کشش تارها را در دو سطح قرار می‌دهد که ممکن است از پشت فرش دیده بشود یا نشود. تار فشرده در بسیاری از فرش‌های دستباف ایرانی به کار برده می‌شود تا فرشی با تراکم بالاتر بافته شود.

جنس قالی

• فرش آنتیک تبریز: این فرش با خامه پشمی کوتاه و با ظرافت چیده شده بافته می‌شود.
• فرش تبریز Taba مربوط به دهه 1970: این نوع فرش با پشم خشک و زبر محلی بافته می‌شود.
• فرش تبریز از دهه 1980 تاکنون: در بافت فرش‌های این دوره پشم و مقداری ابریشم در طرح کلی، ناحیه‌های کوچکی از نخ ابریشمی یا ترکیبی از پشم و ابریشم دیده می‌شود. به علاوه نخ‌های طلای 18 یا 24 عیار در بافت بعضی از نفیس‌ترین فرش‌های تبریز به کار برده می‌شود. گاهی اوقات قالیباف نام خود را در بخشی از حاشیه قالی می‌بافد.

عیب قالیبافی

در قالی‌های شرقی تبریز به مانند اکثر فرش‌های دستباف ایرانی که از دهه 1980 به بعد بافته شده است، پودها (نخ چله‌کشی افقی) دور تارهای پایانی (نخ‌های عمودی چله‌کشی) پیچیده نمی‌شود، در نتیجه پوشش‌های کناری از روی بدنه فرش کشیده می‌شود. به همین دلیل است که نوارهای وینیل روی کناره‌های فرش در لبه دوخته می‌شود تا کناره‌ها از هم باز نشود. متاسفانه حتی دوختن نوار وینیل نیز مانع از جدا شدن پوشش لبه‌ها از فرش نمی‌شود.

کناره‌ها

• فرش آنتیک تبریز: فرش این دوره کناره دو لبه‌ای دارد که با پنبه یا پشم پوشانده می‌شود، البته تعدادی از فرش‌های آنتیک کناره تک لبه‌ای دارد.
• فرش تبریز Taba مربوط به دهه 1970: این نوع فرش یک لبه ضخیم در هر طرف دارد که با پشم پوشانده می‌شود.
• فرش تبریز از دهه 1980 تاکنون: فرش‌های این دوره یک لبه دارد که با پشم پوشانده می‌شود.

ریشه‌ها

• فرش آنتیک تبریز: فرش آنتیک ریشه‎هایی ساده در هر سر دارد.
• فرش تبریز Taba مربوط به دهه 1970: این نوع فرش نیز ریشه‌هایی ساده دارد که با بخیه‌های زنجیره‌ای محکم می‌شود.
• فرش تبریز از دهه 1980 تاکنون: فرش‌های این دوره ریشه‌هایی ساده دارد که با بخیه‌های زنجیره‌ای محکم می‌شود. ریشه بعضی فرش‌ها گلیمی ساده‌ (یک ناحیه صاف با اندازه متغیر در بالا و پایین) یا گلیمی با موتیف‌های تکرار شونده کوچکی است که با پشم گره‌بافی می‌شود.