فرش عشایری دستباف از کمیاب ترین و نفیس ترین قالی های ایرانی

تار و پود فرش شرقی با عشق و رمز و راز عجین شده است، در این میان یکی از زیباترین و خیالبافانه‌ترین دستبافت‌ها، فرش عشایر است. بنیان اجتماعی و اقتصادی خاص قبایل عشایر وجه تمایز اصلی فرش دستباف عشایر با دیگر فرش‌های دستباف ایران زمین است. بافندگان عشایر مردمانی‌ هستند که شخصیت‌شان حول قبایل و طایفه‌هایی خاص شکل گرفته است. اقتصاد عشایر در گذشته به دامداری، به ویژه بز و گوسفند وابسته بود. سبک زندگی عشایر از نوع کوچ‌نشینی و چادرنشینی بود و ایل در زمان معینی از سال در جستجوی چراگاه مناسب برای گله خود کوچ می‌کردند و زندگی‌شان از این نظر کاملاً با زندگی روستاییان کشاورز و یکجانشین تفاوت داشت. مشهورترین بافندگان ایرانی برخاسته از قبایل شمال شرقی ترکمن و بلوچ، اقوام جنوب غربی خمسه، افشار و بختیاری و ایل‌های شمال غربی ایران قوم شاهسون هستند. اما از نظر نقشه فرش نمی‌توان یک ویژگی متمایز را برای تشخیص طرح‌های فرش عشایر مشخص کرد. بسیاری از فرش‌های عشایر با طرح‌های هندسی انتزاعی یا نقش و نگارهای هندسی گل و بته و جانوران بافته می‌شود، سلیقه‌ای که در میان بافندگان روستایی نیز به وفور دیده می‌شود.

عشایر و نقش قالیبافی در زندگی آن‌ها

امروزه دامداری، به ویژه پرورش گوسفند ممر اصلی درآمد میلیون‌ها تن از عشایر ایرانی است. اتراقگاه عشایر با آن سیاه چادرهای بافته شده از موی بز، گله‌های بزرگ بزها و گوسفندان و چوپانان رشیدی که بر اسب‌ها و الاغ‌های خود رمه را هدایت می‌کنند، هنوز هم یکی از زیباترین مناظر طبیعی است. با این حال بخش بزرگی از فرهنگ عشایر به دلیل تمایل قبیله‌ها به یکجانشینی در حال رنگ باختن است. ایل‌های مختلف ناحیه‌هایی را پیدا می‌کنند که شرایط عالی آن ایشان را به اقامت طولانی‌تر و پرهیز از کوچ‌های پرزحمت ترغیب می‌کند. بااین توصیف به تدریج پدیده‌ای به نام عشایر یکجانشین ظهور خواهد یافت. امروزه اکثر ایلیاتی‌ها با ماشین جیپ و موتورسیکلت جابجا می‌شوند و به این ترتیب امروزه شاهد منظره‌هایی هستیم که کاملاً با تصورات ما از عشایر شترسوار تفاوت دارد. در گذشته رقابت‌های نفس‌گیری بین چادرهای مختلف یک ایل برقرار بود. زنان فرشباف طرح‌های فرش را با الهام از محیط اطراف خود می‌بافتند و سعی می‌کردند که فرشی زیباتر از فرش چادر مجاور را خلق کنند. اما از آنجایی که صحنه‌های بکر گذشته امروزه دیگر به ندرت دیده می‌شود، طرح‌های امروزی از ذوق هنری طبیعی پیشین بی‌بهره‌اند. بااین توصیف فرش قدیمی عشایر سرمایه‌گذاری ارزشمندی است که دارایی قیمتی برای آیندگان محسوب خواهد شد.

بافت فرش دستباف توسط زنان عشایر

فرش، گلیم و کیف‌های در اندازه‌های مختلف برای زندگی روزمره عشایر بسیار مهم‌ هستند. دامداری نیز منبع مناسبی را برای تهیه پشم و نخ در اختیار عشایر قرار داده است. فرش روی دارهای افقی و با طرح‌هایی ملهم از طبیعت اطراف بافته می‌شود که از نسلی به نسل بعدی به ارث می‌رسد. قالیبافان عشایر فرش را از روی یک نقشه خاص نمی‌بافند، بلکه نقش و نگارها و طرح‌ها را از روی حافظه پیش می‌برند. حتی عشایری که بخش عمده سال را در یکجا اقامت دارند، نیز فرش‌ها را با تکنیک یکسانی می‌بافند. فرش‌های مازاد خانواده در بازارهای نزدیک، به نام ایل بافنده آن فروخته می‌شود. قشقایی بزرگترین ایل عشایر است که در اطراف شهر شیراز زندگی می‌کند. بختیاری‌ها در غرب اصفهان و در شمال آن، لرها جای دارند. قوم بلوچ نیز در نزدیکی مرزهای ایران، پاکستان و افغانستان زندگی می‌کند. فرش دستباف عشایری از نظر طرح تنوع بالایی دارد؛ برای مثال می‌توانید فرش‌هایی با طرح ساده، مانند گبه فرش، تا فرش‌هایی با نقشه‌های ظریف و پیچیده و حتی طرح‌های انسانی ببینید.

نقوش فرش دستباف عشایر

گنجینه نقشه‌های فرش‌های دستباف عشایر دارای طرح‌هایی باستانی است که بعضی نگاره‌های آن از فرهنگ ازلی بافندگان عشایر نشأت گرفته است. البته طرح‌های فرش عشایر نیز، مانند نقشه‌های فرش‌های روستایی در ابتدا اقتباسی انتزاعی از نقشه‌های فرش شهری با طرح‌های گل و بته، جانوری یا لچک ترنج هندسی بود. نقشه فرش عشایر نمایانگر جنبه هنری خلاقانه‌ای از مناسبات اقتصادی معمول بین مردمان عشایر و همسایگان شهری و روستایی یکجانشین‌شان است. فرشبافان عشایر، به ویژه هنرمندان ترکمن در برهه‌ای از زمان تکنیک بسیار ظریف‌تری را از شهرنشینان خود به کار بردند که آثاری بسیار فاخرتر را از دستبافته‌های زبرتر اکثر عشایر به دست می‌داد. بارزترین تفاوت بین فرش عشایر و فرش روستایی و شهری به جنبه تکنیکی بافت فرش برمی‌گردد. چون چادرنشینان فرش را روی دارهای افقی زمینی می‎بافند و مانند یکجانشینان از دارهای عمودی استفاده نمی‌کنند. به علاوه عشایر از پشم چیده شده از گله گوسفندان خود استفاده می‌کنند، بنابراین فرش عشایر، حتی تار و پود آن تمام پشمی است.

ویژگی‌های فرش دستباف عشایر

فرشبافی عشایر کاملاً با فرشبافی روستایی و شهری تفاوت دارد، یکجانشینان از فراورده کشاروزی، یعنی پنبه ریسیده شده برای تار و پود فرش استفاده می‌کنند، چون پنبه تنش پایدارتری را به دست می‌دهد و به این ترتیب  بافتی صاف‌تر و کاملاً چهارگوش به دست می‌آید. به علاوه عشایر فرش را در قطع‌ها و اندازه‌های مختلف می‌بافند. دستبافت عشایر فقط مخصوص پوشش کف نیست و عشایر علاوه بر این که مانند روستاییان و شهرنشینان، فرش‌هایی را در اندازه‌های متنوع می‌بافند، کیف‌‌ها و خورجین‌های کوچک و بزرگی را نیز می‌بافند که روی دیوار چادر آویخته می‌شود یا روی پشت حیوانات گذاشته می‌شود و تقریباً کاربردی مانند کمد، کابینت و جعبه دارد.

فرش دستباف روستایی

اثاثیه یک خانه ساده روستایی از چند تکه تجاوز نمی‌نکند که فرش یکی از مهم‌ترین آنها در هر اتاقی است. به علاوه غالباً در یک گوشه از خانه نیز داری برپا شده است که بانوان خانه فرشی را روی ان برای استفاده خود یا به فروش رساندن و کسب درآمد می‌بافند. بافت فرش هنری ارثی است. بافندگان معمولاً طرحی ساده را در ذهن خود دارند و چون فرش را از روی نقشه‌های پیچیده نمی‌بافند، آزادی عمل بیشتری برای نشان دادن ذوق و خلاقیت خود دارند. زبری نخ اجازه خلق یک طرح پیچیده را نمی‌دهد، اما مرغوبیت پشم دوام فرش را تضمین می‌کند. فرش روستایی که چندان بزرگتر از دو ذرع (200×140 سانتی متر) نیست، غالباً با تار پنبه‌ای و پشمی بافته می‌شود که از گله گوسفندان چیده، ریسیده و با رنگ‌های طبیعی رنگرزی شده است که روستاییان خود، رنگزاهای آن را از محل جمع‌آوری کرده‌اند. سنت و حس رنگ‌ها از نسل‌های پیشین، معمولاً عشایر یا نیمه عشایر حفظ شده است. فرش روستایی غالباً طرح مسحورکننده‌ای دارد که محل بافت آن، مثلاً نهاوند، ملایر، همدان و تویسرکان را می‌توان به راحتی از روی نقشه آن تشخیص داد. البته اگر خانه بزرگتر باشد، فرش بزرگتری بافته می‌شود که برای بافت آن به بافندگان بیشتری نیاز است. تاجر محلی فرش وسایل و مواد لازم را در اختیار بافندگان قرار می‌دهد، سفارش دهنده روند بافت فرش را هر ازگاه بررسی می‌کند تا مطمئن شود که همه چیز خوب پیش می‌رود. در این حالت فرش نهایی بیشتر شبیه به فرش‌های کارگاهی است تا فرش روستایی.

فرش عشایر قشقایی

ایل قشقایی در استان فارس در جنوب غربی ایران اقامت دارند و در فارس، خوزستان و جنوب اصفهان و عمدتاً در اطراف شیراز زندگی می‌کنند. ایل قشقایی دو بار در سال، بین مرتع زمستانی نزدیک خلیج فارس و مرتع تابستانی بالای کوهستان زاگرس که بسیار سردتر است، کوچ می‌کند. هنگام کوچ می‌توانید مردان ایل را با کلاه‌های گردی ببینید که در کنار سگ‌ها و گله بزرگ گوسفندان و بزها، در امتداد جاده‌های پیچ در پیچ پوشیده شده با ابرهای گرد و غبار در حرکت‌اند. زنان با لباس‌های رنگارنگ نیز سوار بر الاغ و اسب به سمت اتراقگاه جدید می‌روند. سیاه چادرهای عشایر غالباً از موی بز بافته می‌شود. بافت فرش، گلیم، روبان و تزیینات دیگر راهی برای کسب درآمد عشایر است. زمینه فرش دستباف عشایر معمولاً به رنگ قهوه‌ای قرمز، یعنی به رنگ خاک و زمین بافته می‌شود. قالیبافان عشایر نقشه را از حفظ می‌بافند و این نقشه غالباً از ترنجی مرکزی تشکیل می‌شود که در هر چهار گوشه تکرار می‌شود. انسان، جانوران چهارپا، پرندگان، درختان و گلها نیز از نقش و نگارهای محبوب عشایر برای بافت فرش به شمار می‌آیند. طرح‌های دیگر فرش عشایر برگرفته از نقاشی‌های دیواری و ستون‌های پرسپولیس، پایتخت تشریفاتی سلسله هخامنشیان (550 ـ 330 قبل از میلاد) است. کیف‌ها و خورجین‌های زیبا نیز از دستبافت‌های کاربردی‌تر عشایر محسوب می‌شوند. فرش عشایر روی دارهای افقی بافته می‌شود و بافنده هنگام بافت، روی بخش بافته شده فرش می‌نشیند. عشایر نیمه کوچنده، که بخشی از سال را در یک محل اقامت دارند، نیز به همین روش فرش می‌بافند. کشکولی یکی از معروف‌ترین فرش‌های دستباف عشایر است. گبه نوعی فرش زبر و ساده عشایر این ناحیه است. چون قالیبافان عشایر باید محصولاتی مورد پسند مشتریان غربی را در خلال چند دهه گذشته می‌بافتند، زمینه‌های گبه فرش به تدریج روشن‌تر شد و نقشه گبه نیز به اندازه قبل شلوغ نبود. فرش نفیس قشقایی فرشی باداوم و زیبا است که راوی شرایط خاص زندگی عشایر است. فرش عشایر قشقایی تماماً از پشم گوسفند و بز و گاهی با اندکی موی اسب بافته می‌شود.

اکثر عشایر قشقایی امروزه در شهرها و روستاها سکنی گزیده‌اند و به همین دلیل فرش‌های قشقایی نیز مطابق نیاز بازار تغییر کرده است. فرش قشقایی در مقایسه با دیگر فرش‌های دستباف عشایر، زبرتر بافته می‌شود و تارهای پنبه‌ای دارد. فرش‌های ساده‌تر قشقایی با نام فرش شیراز، یعنی پایتخت فارس و بازارهای محل عرضه فرش، به فروش می‌رسد. همچنین بازار محلی است که عشایر مایحتاج روزمره خود را تهیه می‌کنند. طرح فرش قشقایی از یک شش ضعلی یا لوزی تشکیل می‌شود که چهار طرح مشخص داخل یک لوزی کج ‌جای گرفته‌اند. بعضی فرش‌های قشقایی با طرح هیبت‌لو بافته می‌شود، هیبت‌لو نام یکی از طایفه‌های کوچکتر قشقایی است؛ این طرح از یک ترنج مرکزی مدور و طرح‌های کوچکتری شبیه به ترنج مرکزی تشکیل می‌شود که در چهار گوشه فرش تکرار می‌شوند. گلیم قشقایی معمولاً به صورت یک تکه بافته می‌شود و گاهی پنبه برای جلوه دادن به بخشی از نقشه به کار برده می‌شود. گلیم طرح ساده‌ای دارد و تارهای آن معمولاً به نوارهای بلندی ختم می‌شود. دو طایفه عمله و دره شوری از مشهورترین بافندگان گلیم فرش قشقایی محسوب می‌شوند.