فرش قرمز و جایگاه آن در فرشبافی ایران: نحوه رنگرزی و دکور منزل

فرش دستباف ایرانی غالباً در زمره گروه فرش‌های شرقی قرار می‌گیرد که به فرش‌های نفیس و طرح‌داری گفته می‌شود که در سراسر آسیا و خاورمیانه بافته می‌شود. البته بسیاری از فرش‌های تاریخی که امروزه به نام ایران در موزه‌ها نگهداری می‌شود، در ناحیه‌هایی خلق شده است که امروزه دیگر متعلق به ایران نیست. مشخصه فرش دستباف ایرانی تراکم بالا، گره‌های منحصر به فرد و رنگ‌های چشم‌نواز است. قدیمی‌ترین فرش جهان، فرش 2500 ساله پازیریک که در مقبره‌ای یخ‌زده در سیبری پیدا شد، هنور رنگ قرمز پررنگ خود را دارد. رنگ قرمز جایگاه ویژه‌ای در فرش دستبافت ایرانی دارد و این رنگ قوی مورد پسند اکثر ایرانیان است. فرش دستباف قرمز شاهکاری برجسته است که جلوه‌ای منحصر به فرد به اتاق می‌دهد. البته اگر می‌خواهید یک فرش دستباف قرمز را زینت‌بخش خانه خود کنید، باید توازن ظریفی را بین طرح‌ها و رنگ‌های اثاثیه پیرامون آن برقرار کنید تا دکوراسیون نهایی چشم‌ها را به خود خیره کند.

معانی رنگ‌های مختلف در فرش دستباف ایرانی

رنگ‌های اشرافی

ریشه روناس رنگزایی قوی از خانواده قرمز را به دست می‌دهد. ریشه روناس منبع قدیمی و پرطرفداری برای رنگرزی کلاف‌های پشمی بوده است. عشایری که مبدع تکنیک‌های پیچیده فرشبافی بودند، از گیاهان بومی و وارداتی مختلف، حشرات و موجودات دریایی برای دستیابی به رنگ‌های مسحور کننده فرش‌های ایرانی استفاده کردند. حلزون، سوسک، گل‌ها و گیاهان گوناگون، از قرمزدانه زمینی گرفته تا انار خشک شده، برای رنگرزی پشم بز و گوسفند و تهیه پود فرشبافی به کار برده می‌شد. نخ‌های پود به نخ‌های تار کشیده شده روی دار قالی گره زده می‌شد تا اثر هنری زیبایی متولد شود. کمیاب بودن منابع رنگزاهای خاصی که برای بعضی رنگ‌ها لازم بود، باعث می‌شد که تهیه بعضی کلاف‌های رنگی بسیار پرهزینه شود و به ندرت از آنها استفاده شود. با این توصیف بعضی رنگ‌ها بیانگر ثروت، قدرت و اشرافیت ملّاکی بودند که توانسته بود، فرشی فاخر با چنان رنگهای نادری را زینت‌بخش کاخ و قصر خود کند.

رنگ، فرهنگ و ویژگی

ویژگی‌ها، اهداف و احساساتی که یک رنگ محرک آنها است، مانند هر چیز دیگری به مرور زمان تغییر می‌کنند. بسیاری از طرح‌های فرشبافی از افسانه‌های تاریخی نشأت می‌گیرد و این فرهنگ تا به امروز پابرجا است و بر انتخاب رنگ‌ها تاثیر می‌گذارد. سبز رنگی مذهبی است که به حضرت محمد^(ص) نسبت داده می‌شود و یادآور امید، نو شدن و بهشت است، به همین دلیل غالباً بخش‌هایی از فرش به رنگ سبز بافته می‌شد، که پاخور زیادی نداشت. قرمز علامت شادی، لذت، شانس، شجاعت، ثروت و سرزندگی بود. آبی نماد تنهایی، صداقت، قدرت یا زندگی پس از مرگ بود. قهوه‌ای که یادآور خاک و زمین بود، رنگ بارآوری و حاصلخیزی به شمار می‌آمد. زرد درخشان نماد خورشید تابان بود و غالباً به پادشاهان و حکام اختصاص داده می‌شد. سپید به معنای پاکی و آرامش یا حزن و اندوه بود. سیاه رنگی قوی و نافذ بود که می‌توانست به عاملی مخرب اشاره داشته باشد و غالباً برای حاشیه‌های فرش کنار گذاشته می‌شد تا به این ترتیب حدود نقشه مشخص شود و طرح جلوه بیشتری پیدا کند.

انواع

نفیس‌ترین فرش‌ها با فلزات گرانبها بافته می‌شد. رشته‌های طلا و نقره، مطابق نقشه فرش دور نخ‌های تار یا پود پیچیده می‌شد. بهار خسرو فرش مشهوری است که 140 متر طول و 27 متر عرض دارد و در قرن ششم با حاشیه گلدار رنگارنگی به الوان قرمز، سبز، آبی، زرد و سپید بافته شد. زمینه زرین این فرش نمادی از زمین است. درخشندگی خیره کننده طرح پرداخت شده، مرهون نخ‌های ابریشمینی است که به جای پشم، برای بافت گیاهان به کار برده شده است. فرش بهار خسرو یا بهارستان چنان شاهکار اعجاب‌آوری بود که مهاجمین آن را به عنوان غنیمت جنگی ضبط کردند و نابخردانه آن را تکه تکه و میان خود تقسیم کردند. بافندگان فرش‌های اسلامی با ترسیم نقش‌های چهاررنگ از عناصر اصلی در فرش‌های خود، معنای بیشتری به آفریده‌های خود بخشیدند؛ قرمز نماد آتش، آبی علامت زمین، سبز نشان دهنده آب و زرد نماد باد بود. سیستم‌های رنگی دیگر نیز معنای خاص خود را داشتند یا سرانجام صحنه‌های نقش‌بسته بر قالی را پیش‌بینی می‌کردند.

رنگ‌های فرشبافی معاصر

فرشبافان ایرانی امروزه از همان رنگزاهای قدیمی برای تهیه رنگ‌ها و پتینه‌هایی مشابه فرش‌های آنتیک و فاخر استفاده می‌کنند. امروزه باز هم از روناس و بسیاری از گیاهان، رنگزاهای حیوانی و حشرات استفاده می‌شود که رنگزاهای شیمیایی ارزان و بی‌کیفیت مدتی جایگزین آنها شده بودند. سوسک ارزشمندی که روزگاری رنگ قرمز جانداری را به تارهای فرش می‌بخشید، امروزه قابل قیمت‌گذاری نیست یا حداقل گران‌تر از آن است که بتوان از آن در فرشبافی استفاده کرد. قرمز ثابت، درخشان و غیرسمی گرفته شده از لارو حشره قرمزدانه انرژی فراوان، اعتماد به نفس و هیجان را تزریق می‌کند و کاربردهای بسیاری در صنایع غذایی و آرایشی دارد. سرخی درخشان جوهر قرمزدانه را می‌توانید در شربت آلبالو یا رژ لب مورد علاقه خود پیدا کنید، اما نمی‌توانید این قرمز آتشین را زیر پایتان، روی فرش قدیمی بافته شده با رنگ‌های نمادین و قدیمی بیابید.

چگونه نخ فرشبافی به رنگ قرمز درمی‌آید؟

مراحل تبدیل پشم چیده شده از گوسفند به فرش:

• پشم تبدیل به کلاف نخ می‌شود: پشم پرکاربردترین ماده در قالیبافی است. الیاف پشمی نرم، زیبا، محکم و بادوام‌اند. به محض رسیدن پشم فراوری نشده به کارگاه فرشبافی، توده‌های آن را با دست از هم جدا می‌کنند و هر نوع ماده خارجی را که به آن گیر کرده، از آن جدا می‌کنند. سپس پشم تمیز شده داخل دستگاه نخ‌ریسی گذاشته می‌شود تا الیاف نخ از آن به دست بیاید. الیاف به دست آمده به صورت کلاف پیچیده می‌شود. در گذشته پشم با دست روی چرخ نخریسی ابتدایی ریسیده می‌شد.
• نخ ریسیده شده شسته می‌شود: نخ شسته می‌شود تا گرد و غبار و چربی از روی آن پاک شود. نخ داخل دیگی از مواد شوینده انداخته و چند بار فشرده می‌شود. سپس نخ با آب تمیز شسته می‌شود تا شوینده از روی آن پاک شود. سپس نخ شسته شده دو تا سه روز زیر نور آفتاب خشک می‌شود.
• نخ شسته شده رنگ می‌شود: نخ شسته شده روی چنگک انداخته می‌شود و در رنگزایی فرو برده می‌شود که از ترکیبی از مواد طبیعی و مصنوعی به دست آمده است. برای این که رنگزا نخ را به رنگ دلخواه درآورد، باید آن را برای مدتی معین تا دمایی نزدیک به نقطه جوش گرم کرد. هر چه مدت جوشاندن بیشتر باشد، رنگ تیره‌تر خواهد شد. سپس نخ رنگ شده زیر آفتاب گذاشته می‌شود تا خشک شود.

رنگزاهای طبیعی

رنگرزی به روش طبیعی هنری باستانی و جذاب است که بیش از چهار هزار سال قدمت دارد. رنگزاهای قدیمی با پایه رنگی تا پیش از قرن بیستم از روی دستورهایی ساخته می‌شد که نسل به نسل منتقل می‌شد. روناس یکی از مهم‌ترین عامل‌های رنگرزی بود، روناس یک گیاه متداول و خودرو است که در خاورمیانه می‌روید و پایه بسیاری از رنگ‌های طیف قرمز، صورتی و ارغوانی است. این رنگزا از گیاه روناس به دست می‌آید. حشرات کرم قرمز و قرمزدانه از دیگر منابع رنگ قرمز مایل به آبی محسوب می‌شوند که زیر درخت بلوط زندگی می‌کنند.

رنگزاهای مصنوعی

رنگزای آنیلینی جدید نسبت به رنگزاهای طبیعی، روش اقتصادی‌تری برای به دست آوردن رنگزای قرمز بودند، به این ترتیب سرعت فرشبافی بالاتر می‌رفت و سفارش‌ها سریع‌تر تهیه می‌شد. به علاوه با رنگزاهای شیمیایی بهتر می‌شد رنگ‌ها را کنترل کرد و رنگ‌های دو سری را شبیه هم درآورد؛ هرچند تفاوت رنگ‌های طبیعی یکی از جذابیت‌های فرش دستباف به نظر خریداران غربی بود. درهر حال رنگزاهای آنیلینی موفقیت محدودی داشتند. استادان رنگرز روستایی کیسه‌های پر از پودر رنگزا را همراه با دستور مصرف آن دریافت کردند. رعایت این دستور برای رسیدن به نتیجه مطلوب ضروری بود. متاسفانه اکثر روستاییان بی‌سواد بودند یا دستورات علمی نوشته شده به زبان بیگانه را متوجه نمی‌شدند و پودر را صرفاً به صورت چشمی اندازه‌گیری می‌کردند.  با وجود این موانع تقریباً غیرممکن بود که بتوان رنگ‌ها را به روش صحیح با هم مخلوط کرد.

دکوراسیون با فرش قرمز دستباف

رنگ‌های ثانویه

قبل از هر چیز ببینید که به جز قرمز، چه رنگ‌های غالب دیگری در نقشه فرش وجود دارد. آبی تیره و کرم در نقشه اکثر فرش‌های قرمز به چشم می‌خورد، حال آن که در بقیه فرش‌ها آبی کمرنگ غلبه دارد. رنگهای دلخواه خود را برای دکوراسیون انتخاب کنید و آنها را به گونه‌ای سامان بدهید که فرش مرکزیت داشته باشد.

رنگ‌های خنثی و مبلمان مدرن

دیوار را به رنگی دربیاورید که با نخ کرم یا سپید فرش هماهنگی داشته باشد. به این ترتیب یک پس‌زمینه خنثی خلق می‌کنید. اگر می‌خواهید، به دیوار جلوه بیشتری بدهید، یکی از رنگ‌های پررنگ فرش را انتخاب کنید و دیوار را با رنگ‌های براق به آن رنگ نقاشی کنید. سعی نکنید که اطراف را با رنگ قرمز فرش ست کنید، چون به این ترتیب فرش از جلوه می‌افتد؛ برای اطراف از سیاه یا آبی تیره استفاده کنید. مبلمان مینیمالیستی با روکش چرم یا مخمل کبریتی خاکستری تیره را دور فرش قرار دهید و کوسن‌هایی را روی مبل بگذارید که رنگ قرمز در طرح آن وجود دارد. بهتر است قاب تابلوهای دیواری را از رنگ خاکستری، پیوتر، نقره‌ای یا سیاه انتخاب کنید، ضمناً رنگهای تصاویر باید با رنگهای فرش همخوانی داشته باشد.

خاکستری و قرمز

دیوارهای خاکستری زغالی پس‌زمینه‌ای عالی برای فرش‌های قرمزاند. پرده و مبلمان طرح‌دار توجه را به خود جلب می‌کند و مجال خودنمایی به فرش نمی‌دهد، مطابق با نقشه فرش از رنگ‌های کرم، سپید، خرمایی یا خاکستری استفاده کنید و مبل‌های سلطنتی با دسته گرد را دور آن بچینید تا اتاق گرم و صمیمی به نظر برسد. کوسن‌های سیاه و قرمزی را روی مبل بگذارید تا فرش جلوه بیشتری پیدا کند، بالعکس پارچه‌های راه راه خاکستری اتاق را آرام‌تر نشان می‌دهد و از سرزندگی رنگ قرمز می‌کاهد. برای ایجاد کنتراست می‌توانید تابلوهایی با قاب طلایی به دیوار بزنید و روی میز وسط با روکش شیشه‌ای، یک گلدان با گل‌های قرمز بگذارید تا اتاق باشکوه‌تر شود.

سیاه، سپید و قرمز

به فرش مرکزیت بدهید و مبلمان را دورادور آن بچینید تا نقشه یا ترنج وسط فرش جلوه بیشتری پیدا کند. مبل چرمی مشکی، صندلی با روکش کرم با کوسن‌های سیاه و قرمز، دکوراسیون با فرش قرمز را زیباتر می‌کند. دیوارها را به رنگ سپید دربیاورید و عکس‌های سیاه و سفید چسبانده شده روی زمینه سفید با قاب مشکی براق را روی آن بزنید. یک گلدان قرمز با بیدمشک لاک  و الکلی سیاه صحنه‌ای چشمگیر را خلق می‌کند. حتماً یک میز وسط شیشه‌ای انتخاب کنید تا چشم بدون مانع از ورای شیشه به قرمز درخشان فرش برسد.

جایگاه فرش قرمز در جهان

سال‌ها است که قرمز مترادف پرستیژ، اشرافیت و سلطنت است. قرمز اسکارلت (قرمز مایل به زرد) به دلیل فرایند دشوار تهیه و گران بودن، یکی از باارزش‌ترین رنگزاها است.