خرید فرش دستباف ایرانی: توجه به کیفیت، طرح و نوع بافت هنگام خرید

فرش دستباف ایرانی یکی از قدیمی‌ترین و به باور کلکسیونرها، نفیس‌ترین فرش‌های شرقی است که زیبایی و جذابیتی رازگونه را برای هر خانه‌ای به ارمغان می‌آورد. فرش دستباف ایرانی نه تنها به خانه روح می‌دهد، بلکه سرمایه‌گذاری ارزشمندی نیز محسوب می‌شود. شکی نیست که خرید یک فرش اصیل دستبافت ایرانی ارزش پرداخت مبلغی گزاف را دارد. یک فرش نفیس ایرنی دست‌کم نیم قرن با حداقل پوسیدگی دوام می‌آورد، البته به شرطی که به خوبی از آن مراقبت کنید. ما از میان دریای متنوع فرش‌های ایرانی موجود در بازار، فرشی را متناسب با بودجه‌تان انتخاب می‌کنیم که به اتاق‌تان زیبایی بدهد و هماهنگی کامل با دکوراسیون منزل‌تان داشته باشد.

در هر حال قبل از خرید فرش باید مطمئن شوید که فرش انتخابی‌تان از هر لحاظ مناسب شرایط شما است. برای این که بتوانید فرش را به خوبی ارزیابی کنید، ما اطلاعات مهمی را در اختیارتان قرار می‌دهیم تا بتوانید در دنیای تجارت فرش موفق عمل کنید و کلاه سرتان نرود.

نکات مهم برای سنجش کیفیت فرش دستباف ایرانی هنگام خرید

هنگامی که قصد خرید فرش ایرانی دارید، باید به نکات بسیاری توجه کنید. انتخاب بهترین فرش همواره کار آسانی نیست. هر فرشی که انتخاب کنید، باید مدتی طولانی با آن زندگی کنید و حتی آن را برای نسل‌های بعد از خود به یادگار بگذارید. به همین دلیل است که باید از انتخاب خود مطمئن باشید. در ادامه چند نکته و راهنمای ساده را برایتان توضیح می‌دهیم تا با چشمانی باز کیفیت فرش را بسنجید.

فرش دستی است یا ماشینی؟

به ریشه‌های فرش نگاه کنید. اگر ریشه فرش به آن دوخته شده است، فرش احتمالاً ماشینی است. ریشه‌های پوسیده را می‌توان با ریشه‌های آماده عوض کرد، بااین حال بررسی ریشه فرش نخستین سرنخ شما برای تشخیص فرش ماشینی از دستباف است. همچنین پرز یا بافت اصلی فرش از نخ‌هایی تشکیل می‌شود که تک تک به فرش گره زده می‌شود. این گره‌ها پشت فرش به صورت خانه‌های کوچک و مجزا از هم دیده می‌شود. اما پشت فرش ماشینی اثری از این گره‌ها دیده نمی‌شود.

همچنین به خاطر بسپارید که فرش‌های منگوله‌باف با فرش‌های گره‌باف دستی تفاوت دارند. فرش منگوله‌باف به فرشی گفته می‌شود که با استفاده از “تفنگ تافتینگ” تولید شده است. تکه v شکلی از خامه با این تفنگ روی شبکه پلاستیکی شلیک می‌شود تا طرح فرش خلق شود. بافنده در نوع دیگری از فرش‌های منگوله‌باف، تکه v شکلی از نخ خامه را از بین رشته‌های تار بیرون می‌کشد، اما گره نمی‌زند. سرعت تولید فرش منگوله‌باف بالا است، اما این تکنیک آسان و ارزان فرش‌هایی را به دست می‌دهد که دوام و انسجام ساختاری یک فرش گره‌زنی شده‌ی دستبافت را ندارد. بنابراین اگر به دنبال فرشی بادوام هستید که مدت طولانی زینت‌بخش خانه‌تان باشد، بهتر است فرش‌های منگوله‌باف را فراموش کنید.

کیفیت پشم

یکی از مهم‌ترین فاکتورهای دوام و زیبایی فرش دستبافت کیفیت پشمی است که برای بافت آن به کار برده شده است. کارشناسان فرش معتقداند که بهترین پشم فرشبافی جهان در ایران تولید می‌شود، به همین دلیل است که فرش ایرانی همواره در سراسر جهان خواستار داشته است.

کیفیت پشم به نژاد و تغذیه گوسفندانی بستگی دارد که پشم آنها چیده می‌شود. مواد معدنی موجود در آب درخشندگی و استحکام پشم را افزایش می‌دهد. روی فرش دست بکشید و پشم آن را بین انگشتان‌تان ماساژ بدهید. اگر پشم را محکم، نرم و چرب یافتید، یا به عبارت دیگر چرم خشک، شکننده و زبر نبود، پشم مرغوب است. یکی از مهم‌ترین نکاتی که هنگام ارزیابی پشم باید به آن توجه کنید، این است که پشم مرده یا اصطلاحاً ” tabatchi” است. پشم مرده از گوسفندان ذبح و سلاخی شده چیده می‌شود. پشم مرده بسیار شکننده است و ظرف مدت بسیار کوتاهی می‌پوسد. دست‌تان را چند بار محکم روی یک تکه از سطح فرش بکشید. اگر حجم نخ‌های پشمی جدا شده از فرش قابل توجه بود، احتمالاً فرش با پشم مرده بافته شده است. بنابراین اگر امکان دارد از خرید این فرش صرف‌نظر کنید، چون فرش ظرف چند سال می‌پوسد و کاملاً بی‌ارزش می‌شود.

کرک بهترین نوع پشم است که از پشم‌چینی اول گردن و زیربغل بره‌های 14 ـ 9 ماهه به دست می‌آید. کرک مانند مخمل نرم و در عین حال بسیار محکم است.

تعداد گره 

بسیاری از تاجران فرش سعی می‌کنند که تعداد گره‌ها را تنها معیار ارزش‌گذاری فرش معرفی کنند. درست است که هرچه تعداد گره‌ها بیشتر باشد، بافت فرش زمان بیشتری برده است، اما برای تعیین قیمت فرش باید به فاکتورهای دیگری نیز توجه کنید. تعداد گره‌های فرش از حداقل 40 گره در هر متر مربع تا حداکثر 1200 گره در هر متر مربع متغیر است. گره فرش را مانند پیکسل تصویر در نظر بگیرید. هرچه تعداد گره‌ها بیشتر باشد، وضوح تصویر بالاتر می‌رود. بنابراین اگر نقشه فرش پیچیده و با جزئیات زیاد باشد، بهتر است که تعداد گره‌های بیشتری زده شود. طرح‌های منحنی شکل به تعداد گره‌های بالاتری نیاز دارد. طرح‌های هندسی را غالباً می‌توان با تعداد گره‌های کمتر بافت و در عین حال کیفیت بالای فرش را نیز حفظ کرد.

تعداد گره‌ها در ایران بر اساس “رج” اندازه‌گیری می‌شود. به تعداد نخ‌های تار در 7 سانتیمتر از فرش رج گفته می‌شود. فرش 30 رج معمولاً درجه تجاری دارد و داراری 140 ـ 120 گره در هر اینچ مربع است. فرش 50 رج و بالاتر در رده‌ی فرش‌های نفیس جای می‌گیرد. فرش 50 رج معمولاً حدود 330 گره در هر اینچ مربع دارد. فرش 80 رج تقریباً 900 گره در هر اینچ مربع دارد و اثر هنری بسیار نفیس و ارزشمندی محسوب می‌شود.

یک بافنده‌ی معمولی می‌تواند بین چهار تا هشت هزار گره در روز ببافد. بنابراین اگر فقط یک نفر بخواهد یک فرش 9′ X 12′ با 350 گره در هر اینچ مربع را ببافد، باید بیش از دو سال برای بافت فرش وقت بگذارد.

بافت فرش

تراکم فرش با توجه به تعداد گره‌های آن در واحد سطح تعیین می‌شود و تراکم فرش با طول عمر آن نسبت مستقیم دارد. هرچه بافت متراکم‌تر و منسجم‌تر باشد، مقاومت فرش در برابر پوسیدگی بیشتر است. سعی کنید انگشتان‌تان را بین پرزهای فرش فروکنید و حرکت دهید. اگر این کار برایتان سخت بود و نتوانستید انگشت‌تان را به کف فرش برسانید، بدانید که فرش تراکم بالایی دارد و در برابر پوسیدگی مقاوم است.

کمیاب بودن

بعضی فرش‌ها به ویژه فرش‌های عشایر به کالایی کمیاب تبدیل شده‌اند، چون جمعیت ایل‌های عشایری که آنها را می‌بافد، کم است. برای مثال فرش یلمه را در نظر بگیرید که به دست قوم لر بافته می‌شود. فرش یلمه فرش کمیابی است. بافندگان لر اکثر فرش‌هایشان را روی دارهای کوچکی می‌بافند که در خانه‌هایشان برپا شده است، بنابراین فرش‌های بزرگتر لر را به سختی می‌توانید پیدا کنید. مثال دیگر فرش قشقایی است که در ناحیه قشقایی بافته می‌شود. این فرش‌های متراکم و منسجم بسیار کمیاب‌اند و گونه‌های در معرض خطر فرش ایرانی محسوب می‌شوند.

رمز و راز نهفته در فرش‌های ایرانی

در پس تمامی نقشه‌ها و طرح‌های فرش ایرانی معنا و مفهومی نهفته است و این رمز و راز خرید فرش را هیجان‌انگیزتر و جالب‌تر می‌کند. در میان تار و پود فرش داستانی نهفته است و هر فرش روایتگر داستانی عاشقانه، یادآور رهبرانی مهم، بیانگر مفهومی مذهبی یا بازگو کننده‌ی فتح و شکست در نبردهایی علیه خرافات است. گل، نقوش منحنی، جانوران و پرندگان مختلف متداول‌ترین طرح‌ها در فرش‌های ایرانی است. پرکاربردترین طرح فرش ایرانی طاق محراب و درخت زندگی است که نمادی از زندگی جاودان است. درخت زندگی در سجاده فرش‌ها و دیگر فرش‌های دستبافت ایرانی دیده می‌شود. زیباترین فرش‌های با طرح درخت زندگی در شهرهای ایران، مانند تبریز، قم و اصفهان بافته می‌شود.

اگر طرحی شبیه به گلدان را روی فرش دیدید، باید بدانید که گلدان نماد جاودانگی است، اما ترنجی که انبوه گل‌ها آن را احاطه کرده است و در مرکز قالی قرار دارد، طرح باغ بهشت نامیده می‌شود. همچنین گلدان می‌تواند نمادی از چشم کل‌بین خداوند باشد که همه‌جا را می‌بیند. منشأ این طرح خاص را گل نیلوفر می‌دانند که مقدس شمرده می‌شود و نشان می‌دهد که چگونه گلی که ریشه‌های آن در گل است، شکوفه می‌دهد و به بهشت تبدیل می‌شود. در تصویر بالا بهشت و در تصویر پایین گل نیلوفر آبی نشان داده شده است.

جالب است بدانید که طرح بیدمجنون نمادی از مرگ و اندوه است.

آیا فرش آسیب دیده است؟

با دقت به پشت و روی فرش نگاه کنید تا هر نوع اثر رفو، پوسیدگی یا نشانه‌های دیگر آسیب‌ دیدن فرش را ببینید. اگر فرش دست دوم رفو شده است، ببینید که آیا رفو مشخص است و جلب توجه می‌کند یا این که با بقیه بافت فرش یکی شده و قابل تشخیص نیست. فرش را برگردانید و پشت فرش را از چند نقطه فشار دهید. اگر فرش خشک بود و صدا داد، احتمالاً فرش به دلیل خشک کردن نامناسب دچار پوسیدگی خشک شده است. این نوع پوسیدگی چله فرش را ضعیف می‌کند و فرش در آینده به ترمیم نیاز پیدا می‌کند. فرشی را که پوسیدگی خشک دارد، نخرید، چون اگر قصد فروش دوباره آن را داشته باشید، فرش هیچ ارزشی نخواهد داشت.

فرش‌های دواشور شده با مواد شیمیایی را نخرید

بسیاری از فرش‌ها را با مواد شیمیایی می‌شویند تا رنگ آنها محو و کمرنگتر شود. مواد شیمیایی سوزآوری که برای این منظور به کار برده می‌شود، لانولین پشم را از بین می‌برد و پشم را خشک، شکننده و ضعیف می‌کند. هرچند رنگ این فرش‌ها جذاب‌تر است، اما فرش بسیار سریع‌تر می‌پوسد. شاید فرش‌هایی را دیده باشید که روی آنها برچسب “شسته شده با چای” یا “شسته شده با مواد گیاهی” نصب شده است. فرش در این فرایند نیز با مواد شیمیایی سوزآور شسته می‌شود تا رنگ آن کمرنگ شود، سپس فرش در فرمولاسیونی گیاهی، معمولاً حنا یا چای، غوطه‌ور می‌شود تا فرش حالت یک پتینه آنتیک را پیدا کند. هرچند این نوع رنگ در حال حاضر طرفداران زیادی دارد و مد روز است، اما انتظار نداشته باشید که این فرش‌ها مانند فرش‌های سنتی بادوام باشد.

یک روش ایمن‌تر برای محو کردن رنگ فرش این است که آن را هر روز، به مدت چند روز تا چند ماه زیر آفتاب پهن کنید. البته چون این کار وقت‌گیر است، تعداد اندکی از واردکنندگان فرش ترجیح می‌دهند که زمان و منابع خود را به “آفتاب ـ شستشو” اختصاص دهند. بدیهی است فرشی که زیر نور آفتاب رنگ آن رفته  باشد، دوام بالاتری دارد.

فرش منگوله‌باف نخرید

فرش پشت چسبی به فرشی گفته می‌شود که یک لایه چسب بین منگوله‌های نخ فرش و کرباس یا آستر پارچه‌ای فرش زده می‌شود. فرش منگوله‌باف غالباً به عنوان فرش دستبافت مرغوب فروخته می‌شود، اما این لایه چسب به مرور زمان مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند. چسب در نهایت تجزیه می‌شود و پودر سفیدی از فرش می‌ریزد. به علاوه از اکثر فرش‌های پشت‌چسبی بوی قوی لاتکس استشمام می‌شود. همچنین بسیار پیش می‌آید که پس از متلاشی شدن چسب، آستر فرش از بدنه آن جدا می‌شود و تمام اتاق را کثیف می‌کند. در این حالت فرشی دارید که حتی ارزش رفو کردن ندارد و بهترین کاری که می‌توانید بکنید، این است که آن را دور بیاندازید. به علاوه فرش‌های پشت چسبی مقاومت بالایی در برابر شستشو و تمیز کردن ندارند. تقریباً هر نوع شستشویی به چسب آسیب می‌زند و باعث بروز یکی از مشکلات اشاره شده می‌شود. بنابراین توصیه می‌کنیم که از خرید فرش‌های منگوله‌باف یا فرش‌هایی که یک لایه پارچه پشت آنها چسبانده شده، خودداری کنید.

چه فاکتورهایی قیمت فرش را هنگام خرید تعیین می کند؟

دستی بودن فرش

فرش اصیل ایرانی روی دار بافته می‌شود، چون بافت فرش تقریباً یک سال طول می‌کشد، دار معمولاً در خانه‌ی بافندگان برپا می‌شود. فرش را برگردانید و طرح بخیه مانند پشت فرش را بررسی کنید، اگر این طرح یکدست نبود، فرش احتمالاً دستبافت است. همچنین طرح فرش دستبافت پشت فرش نیز به خوبی دیده می‌شود. فرش را از رو تا کنید تا انتهای پرزهای آن مشخص شود، ببینید که آیا رنگ پرزها تا انتهای نخ ادامه دارد و این که آیا گره‌ها در کف فرش دیده می‌شود یا خیر. این علامت‌ها نشان می‌دهد که فرش دستبافت است. فرش و قالی دستبافت بسیار گران‌تر از فرش ماشینی است.

پشم

در ایران برای بافت فرش از گونه‌های متفاوتی از پشم استفاده می‌شود، نوع پشم بر قیمت فرش اثر می‌گذارد. اگر فرش درخشانی دارید که درخشندگی آن به مرور زمان  بیشتر شده است، پشم آن از حیوان زنده گرفته شده است. لانولین و چربی‌های موجود در الیاف پشم، طول عمر فرش را افزایش می‌دهد و این نوع پشم نرم‌تر از بقیه پشم‌ها است. اما فرش‌های بافته شده با پشم مرده و پشم بازیافتی رنگی کدر دارند و زبر هستند. این فرش‌ها با قیمت پایین‌تری به فروش می‌رسد.

ابریشم

فرش دستباف ابریشم گران‌قیمت است، اما تشخیص دادن ابریشم طبیعی از ابریشم مصنوعی کار دشواری است. شهر مقدس قم به بافت فرش ابریشم شهرت دارد، بسیاری از فرش‌های ابریشمی قمی به دلیل سبک بودن و امکان جابجایی آسان به عنوان سجاده برای خواندن نمازهای روزانه به کار برده می‌شود. برای تشخیص ابریشم طبیعی کافی است که کف دست‌تان را چند ثانیه روی سطح فرش بکشید. اگر دستتان گرم شد، ابریشم طبیعی است. ابریشم مصنوعی دست را گرم نمی‌کند. فرش ابریشم درخشندگی قابل توجه، بافت منسجم و ریشه‌هایی از جنس ابریشم واقعی دارد.

عمر فرش

هرچه فرش قدیمی‌تر باشد، قیمت بالاتری دارد. در واقع بعضی تاجران فرش در گذشته فرش‌های نو را نمی‌فروختند، بلکه آنها را چند سال نگهداری می‌کردند تا کهنه شود و بتوانند آنها را به بهای بیشتری بفروشند. دواشور کردن فرش، محو کردن رنگ فرش و رفوی ناشیانه از ارزش فرش کم می‌کند.

طرح فرش

فرش‌های دستبافت بعضی شهرهای ایران شهرت جهانی دارند و فرش ایرانی را به نام این شهرها می‌شناسند. اگر فرش دستبافتی متعلق به سده‌ی نوزدهم میلادی دارید که به سبک کرمان، تبریز یا کاشان با نقشه‌ای زیبا و بی‌نقص بافته شده است، ریشه‌های آن از ادامه تار فرش بافته شده و پوسیدگی چندانی ندارد، باید به شما تبریک بگوییم، چون یکی از نفیس‌ترین و باارزش‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی را در اختیار دارید.