فرش دستباف افشار: کیفیت و ماندگاری بالا همراه با طرح و نقش دلفریب

افشار نام یکی از قبایل مطرح و قدرتمند ایران زمین است. مردمان عشایر و نیمه عشایر قبیله‌ افشار فرشبافان ماهری هستند که در جنوب کرمان زندگی می‌کنند. قرن‌ها است که بافندگان افشار بافت‌های زیبایی را از کیف و خورجین گرفته تا دیوارپوش، چادر شب، تابلوفرش و فرش و قالی برای استفاده‌ی روزمره تولید می‌کنند. فرش و قالی بی‌نظیر افشار با گره‌های متقارن یا نامتقارن و با طرح‌های مختلف بافته می‌شود. تنوع طرح‌های افشار از این موضوع نشأت می‌گیرد که بعضی فرش‌های افشار با نقش و نگارهای سنتی و بعضی با آرایه‌های جدیدتر مرسوم در کارگاه‌های فرشبافی شهری بافته می‌شود. نقشه فرش‌های تزیینی و دلفریب افشار شامل طرح‌هایی مانند ترنج یا ترنج‌های چلیپایی یا لوزی شکلی می‌شود که روی زمینه‌ای مملو از نقوش گل و بته جای گرفته‌اند. بقیه زمینه‌ی فرش‌های افشار با ترنج مرکزی با حیوانات خاص و نقوش دیگری پر می‌شود که از زندگی عشایری الهام گرفته شده‌اند. نقوش هندسی یا طرح مرغی بر روی فرش‌های استادانه‌ی عشایری افشار جلوه‌گری می‌کند، این نقش و نگارها در ردیف‌هایی پخش شده‌اند که ترنج یا ترنج لوزی شکل را در میان گرفته‌اند. شاخه‌های مملو از گل‌هایی که از نظر شکل و آرایش به گل رز شباهت دارند یا فقط گل‌های رز، زینت‌بخش حاشیه‌های چشم‌نواز فرش‌های افشار هستند. موتیف‌های عشایری افشار از سوژه‌های زندگی روزمره ایلیاتی الهام گرفته شده است. رنگ‌های خاص خامه فرشبافی که تضاد چشم‌نوازی را با زمینه‌های تیره ایجاد می‌کنند، وجه تمایز فرش‌ها و قالی‌های دستباف افشار با بقیه فرش‌ها است. رنگ‌هایی مانند سپید، قرمز، زرد یا سبز بر روی زمینه‌های تیره، ترکیب رنگ فرش‌های افشار است. به همین ترتیب بر روی زمینه‌های روشن‌تر نیز نقش‌هایی با سایه‌های رنگی کم‌رنگ‌تر بافته می‌شود. فرش دستباف افشار فرشی بادوام و باکیفیت است. فرش‌های قدیمی افشار امروزه نیز در سراسر جهان از محبوبیت بالایی برخوردار هستند.

تاریخچه فرش دستباف افشار

فرش افشار یکی از جذاب‌ترین و مسحورکننده‌ترین فرش‌های دستباف روستایی ایران است. داستان فرش افشار پیچیده است و اطلاع از پیشینه‌ی تاریخی و قومی افشار به شناخت بهتر این فرش دلفریب کمک می‌کند. قوم افشار در نزدیکی شهر کرمان در استان کرمان در جنوب شرقی ایران سکونت دارد. ایل افشار در اصل بخشی از گروه قبایل ترک یا ترکمن غوز آسیای مرکزی بودند که در اواخر قرن نوزدهم میلادی به آذربایجان در شمال غربی ایران مهاجرت کردند. نظام‌های اجتماعی پیچیده‌ای بر قبایل عشایر حاکم است و عشایر غالباً علیه نظام حاکم قیام می‌کردند، به همین دلیل شاه طهماسب اکثر عشایر را در قرن شانزدهم میلادی مجبور کرد که تا بیشترین حد ممکن از آذربایجان دور شوند. بخش کوچکی از قوم افشار هنوز در شمال غربی ایران زندگی می‌کنند، اما همین جمعیت اندک فرش‌های  بسیار زیادی را تولید می‌کند که کمترین شباهتی به فرش‌های وابستگان جنوب شرقی‌شان ندارد. اقوام افشار ساکن کرمان از دو گروه تشکیل می‌شوند، افشار واقعی جنوب کرمان و بوجاقچی‌های غرب. بوجاقچی‌ها قبل از آغاز سده‌ی نوزدهم میلادی از گروه افشار اصلی جدا شدند. افشارهای سیرجان، نیریز و رفسنجان بوجاقی هستند. فرش‌های دستبافت گروه‌های مختلف افشار ارتباط نزدیکی با هم دارند و همه افشار محسوب می‌شوند. دیربازی است که ایلیاتی‌های قبایل ترک با کشاورزان ایرانی یکجانشین ازدواج کرده‌اند، فرش‌های این گروه نیز شبیه به فرش افشار است. قوم افشار به هر دو زبان ترکی و فارسی صحبت می‌کنند. ایل افشار به تناسب فصل از مراتع کوهستانی تابستانی خنک‌تر به زمین‌های کم‌ارتفاع‌تر زمستانی گرم‌تر کوچ می‌کند.

طرح، گره، نقش و رنگ‌های فرش دستباف افشار

همان‌طور که اقتضای زندگی اصیل عشایری است، قالیبافانی که همه زن هستند، روی دارهای افقی مسطح بدون چهارچوبی کار می‌کنند که به راحتی در چادرهای کوچ‌نشینی یا خانه‌های روستایی جای می‌گیرد. فرش‌های افشار عموماً در اندازه قالیچه بافته می‌شود، هرچند چند فرش آنتیک افشار در اندازه‌های ده در بیست پا وجود دارد که باید به صورت سفارشی برای اشراف محلی بافته شده باشد، چون این فرش‌ها برای استفاده در سیاه چادرهای عشایری بسیار بزرگ هستند. همچنین تولید زین در هر دو شکل مربع و مستطیل نیز در قوم افشار رواج دارد، ملافه یا کیسه‌های بزرگ بلند شبیه به کیسه بوکس با بافت بالا و کناره‌ها و کف ساده نیز به ندرت به دست زنان هنرمند افشار بافته می‌شود. کیف‌های آنتیک دستبافت افشار کالای ارزشمندی است که شایسته‌ی نگهداری در مجموعه‌های معتبر است. بافندگان عشایر افشار برای بافت فرش از پشم بسیار مرغوب گله گوسفندان خود استفاده می‌کنند، البته پیدا کردن این پشم مرغوب برای بافندگان شهری قدری سخت‌تر است. درهر حال پشم به کار برده شده در فرش افشار بالاترین کیفیت را دارد. خامه‌ی فرش‌های عتیقه‌ی افشار با مواد طبیعی رنگرزی شده است، استادکار رنگرز ساکن روستا رنگ‌های آبی را با گیاه ایندیگو تولید کرده و بافندگان مسئولیت تولید بقیه‌ی رنگ‌ها را به عهده گرفته‌اند. روناس، پوست درخت گردو، پوسته انار و کاه پرکاربردترین رنگزاها نزد قوم افشار هستند. برای رنگ کردن خامه فرشبافی فرش‌های آنتیک افشار به هیچ وجه از رنگزاهای مصنوعی استفاده نشده است. ساختار فرش‌های افشار همان ساختار رایج فرش‌های ایرانی است. در قدیم از پشم هم برای چله و هم برای بافت زمینه استفاده می‌شد، اما تار و پود پنبه‌ای یا مخلوطی از پنبه و پشم در اوایل قرن بیستم میلادی رایج شد. بافندگان افشار از هر دو گره‌ متقارن و نامتقارن استفاده می‌کنند. تارهای فرش صاف است، اما می‌توان آن را به حالت نیمه فشرده درآورد تا بافت فرش محکم‌تر شود و انعطاف‌پذیری آن کاهش پیدا کند. پرز فرش در حد متوسط کوتاه و روگیری می‌شود و تعداد گره‌ها بین 150 ـ 60 گره در هر اینچ مربع است. زنان ایل افشار بافندگان سریعی هستند و یک قالیچه را در عرض یک ماه می‌بافند. قوم افشار بسیار گزینشی و التقاطی عمل کرده‌اند و جذاب‌ترین طرح‌ها را دستچین کرده‌اند. از نفوذ قدرتمند شهر همسایه، یعنی کرمان نیز نمی‌توان چشمپوشی کرد و بسیاری از قالیبافان افشار از هنرمندان کرمانی الهام گرفته‌اند. زمینه‌های عاجی رنگ با طرح‌های گل و بته و درخت سرو یا پرداخت‌های بی‌قاعده‌ی طرح گلدانی به وضوح از نمونه‌های کرمانی وام گرفته شده است. هنرمندان افشار این قرض‌گیری هنری را از تمام نقاط انجام داده‌اند. نسخه‌ی ساده شده‌ای از حاشیه لاک‌پشتی در ردیف‌های افقی، تکرار طرح دسته گل به سبک اروپاییان، حاشیه‌های هشت وجهی به سبک ساروق ـ فراهان و حاشیه‌های خطاطی شده به سیاق فرش‌های روستایی دهشتران، نقش و نگارهای بوته اقتباس شده از شال‌ها، فرش‌های فارس خمسه بهارلو یا فرش‌های کرمان، طرح مرغی ملهم از ماکیان خانگی، کپی‌برداری از فرش‌های ترکمن یا بلوچ. قالیبافان افشار حتی کل طرح فرش‌های عشایری فارس را منبع الهام خود قرار داده‌اند. قالیبافی یکی از راه‌های اصلی کسب درآمد قوم افشار است و هر چیزی که به نظر هنرمندان افشار بازارپسند باشد و فروش داشته باشد، به منبع الهام آنها تبدیل می‌شود. این که آیا طرحی وجود دارد که اصالت افشاری داشته باشد، جای بحث دارد. درهر حال فرش‌های دستبافت افشار آثار هنری ارزشمندی به شمار می‌آیند. هنرمندان افشار سبک‌های مختلف را درهم می‌آمیزند، فرش‌هایی که به سبک ترکمن بافته شده به جای زمینه‌ی قرمز رنگ معمول فرش‌های ترکمن، زمینه‌ی آبی تیره دارد. بافندگان افشار طرح را از حفظ می‌بافند و از نقشه کشیده شده روی کاغذ، نمونه یا هیچ الگوی فیزیکی استفاده نمی‌کنند. فرشی که امروز در بازار دیده می‌شود، می‌تواند چند ماه بعد به منبع الهام تبدیل شود. بالا و پایین اغلب فرش‌های افشار با نوارهایی از گلیم سوماک پرداخت شده است. این تکنیک بافت مسطح به ندرت به کار برده می‌شود و این کمیابی فرش‌های افشار با گلیم سوماک را به اثر ارزشمندی تبدیل کرده است. طرح گلیم سوماک نیز مشابه طرح زمینه است.

“کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است”