فرش دستباف زنجان: فرشی خاص با استفاده از رنگ‎های جلوه‎گر و گیرا

زنجان شهری در شمال غربی ایران است که زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی ملایم دارد. زنجان دارای دو دره بزرگ به نام‌های “زنجان رود” و “سفیدرود” است که کوه انگوران و قراول بین آن دو قرار گرفته است. زنجان در عهد اردشیر بابکان ساخته شد و در آن زمان “شهین” یا “شاهان” نامیده می‌شد. این نام به مرور زمان تغییر کرد و به زنکان و سپس زنجان تبدیل شد. “حدود العالم” (372 هجری قمری) زنجان را شهری آباد و پربرکت با استحکامات محکم توصیف کرده است. استخراج نمک در این ناحیه موجب پیدایش این شهر باستانی شد که توقفگاه مهمی در مسیر جاده ابریشم به سمت ایران بود.

فرش زنجان ترکیب رنگی روشن، پخته و چشم‌نواز دارد که به فضا جان می‌دهد. چله این فرش‌ها پنبه‌ای یا مخلوط پنبه/ پشم است. فرش زنجان معمولاً با رنگ‌های قرمز تیره، قهوه‌ای و آبی روشن با طرح‌های هندسی بافته می‌شود.

تاریخچه فرش بافی در زنجان

مشخص نیست که اولین فرش بافته شده با تار و پود به کدام سرزمین متعلق است، ایران، چین یا دیگر سرزمین‌های باستانی؟ بااین حال نتایج پژوهش‌های متعدد انجام شده در زمینه بافندگی مبین آن است که تمدن‌های باستانی مصر و آشور مهد بافندگی بوده‌اند. در کتاب مقدس تورات در سفر مهاجرت قوم بنی‌اسرائیل به تزئین چادر و استفاده از فرش اشاره شده است. با توجه به اکتشافات باستان‍شناختی نیم قرن اخیر و یافتن فرش مشهور پازیریک متعلق به 2500 سال پیش در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان در میان رشته کوه آلتای، مرکز قالیبافی باستانی از کرانه‌های رودهای نیل و دجله و فرات به آسیای مرکزی منتقل شده است. خاستگاه فرشبافی با استناد به نقشه‌های سکایی، هخامنشی و آشوری و براساس نظریات اولریخ شرمن به آذربایجان ایران برمی‌گردد. پرفسور ردنکو فرش دیگری را در ادامه‌ی حفاری‌های باستانشناختی خود در فاصله صد و هشتاد کیلومتری از محل کشف پازیریک در محلی به نام باسادا یافت که به نظر می‌رسد متعلق به عهد هخامنشی باشد. استان زنجان یکی از مراکز فرشبافی ایران است، اما متاسفانه اطلاعات جامع و اسناد مکتوب کافی که این موضوع را ثبت کرده باشد، وجود ندارد. بعضی از این اسناد مکتوب به چند مورخ و جهانگردی مربوط می‌شود که از این ناحیه عبور کرده‌اند و درباره فرشبافی و صنایع این منطقه به اختصار مطالبی را به رشته تحریر درآورده‌اند. جابر (Jobber ) که در عهد فتحعلی شاه قاجار به ایران سفر کرده بود، در صفحه 154 از سفرنامه خود درباره بازار زنجان، تیمچه آن و خرید قوم افشار نوشته است. به نقل از جابر بازار فرش زنجان در دست چادرنشینان عشایر افشار است، قوم افشار فرش‌های زیبای ابریشمین خود را به بازار زنجان می‌آورند و فرش را با ماهوت، تفنگ، باروت و گلوله معاوضه می‌کنند. لازم به ذکر است که افشار نام یکی از اقوام ترک است که مهم‎ترین طایفه آن در زنجان سکونت دارد. قبایل متمدن افشار به واسطه حضور در مجامع اشرافی شهرهای مختلف ایران و شرکت در مراسم و جشن‌هایی که در آنها فرش‌های گرانبها زینت‌بخش مجالس بود، با انواع فرش، فرشبافی و مهارت‌ها و ظرافت‌های آن آشنایی داشتند و این مهارت‌ها و تکنیک‌ها را به عنوان رهاورد سفر به روستاهای خود بردند. فرش افشار با مرغوب‌ترین مواد از روی نقشه‌هایی زیبا با رنگ‌های گیرا بافته شده و ثبات رنگ بالایی دارد. دکتر علی حصوری که بیش از ده سال در زمینه فرش مطالعه کرده است، معتقد است که پیشینه فرشبافی در غرب زنجان و روستاهای انگوران و خرده آیماق (Khordeh Aimaq) به عصر برنز، یعنی 3500 سال پیش می‌رسد. بنابراین واضح است که استان زنجان از سال‌ها پیش، از عصر افشاریه با هنر و صنعت فرشبافی آشنا بوده است و هنرمندان این دیار فرش‌هایی زیبا را از روی نقشه‌هایی بدیع بافته‌اند که جزء باارزش‌ترین صنایع دستی روستایی به شمار می‌آیند. فرشبافی در کنار کشاورزی و دامداری سهم قابل توجهی در تولید و کارآفرینی ناحیه افشار زنجان داشته است. اکثر هنرمندان فرشباف زنجانی را زنان روستایی تشکیل می‌دهند. فرشبافی امروزه علاوه بر روستاها در شهرها نیز رواج دارد و مردان نیز به کار فرشبافی اشتغال دارند. فرش‌های زنجان به جز سبک بومی به تأسی از سبک فرشبافی شهرهای مجاور مانند آذربایجان، بیجار و قم نیز بافته شده است.

اگر می خواهید درباره فرش دستباف بیجار بیشتر بدانید اینجا را کلیک کنید

ویژگی های فرش افشار زنجان

فرش افشار به دلیل کیفیت و دوام بالا به فرش آهنین ایران شهرت دارد و در بازارهای بین‌المللی شناخته شده است. خوش‌نامی فرش افشار زنجان از بافت ظریف، استحکام بالا، کیفیت بالای نخ، رنگرزی ماهرانه، استفاده از پشم محکم و انعطاف‌پذیر، اصالت، طرح و تنوع رنگ نقشه و طول عمر بالای فرش نشأت می‌گیرد. فرش‌های دستبافت به سه دسته شهری، عشایری و روستایی تقسیم‌بندی می‌شوند، فرش افشار زنجان در دسته فرش‌های روستایی قرار می‌گیرد. البته دارهای قالیبافی بسیاری در شهر زنجان برپا است، اما تعداد دارهای شهری کمتر از دارهای روستایی است. فرش افشار جزء آثار صنایع دستی است که از دیرباز در  بسیاری از روستاهای زنجان بافته شده است. استان زنجان آب و هوای معتدل، چراگاه‌های بسیار و زمین‌های زراعی کوهستانی دارد که آن را به یکی از تولیدکنندگان اصلی فرش تبدیل کرده است. زنجان نقش مهمی در ارتقاء هنر فرشبافی ایران داشته است، چرا که طراحان و تولیدکنندگان فرش سهم قابل توجهی در رونق و احیاء صنعت فرشبافی و ورود آن به بازار جهانی داشته‌اند. وجود چراگاه‌های وسیع و رونق کشاورزی و دامپروری در ناحیه افشار زنجان باعث شده که بخش اعظم پشم مورد نیاز برای بافت فرش به صورت محلی تهیه شود. فرش افشار باکیفیت‌تر و گران‌تر از فرش زنجان است و با خامه فرشبافی مرغوب‌تری بافته می‌شود.

نوع گره در بافت فرش زنجان

فرش زنجان به روش بافت همدان بافته می‌شود. بافت تک پود “سنه بافت” یا بافت همدان نامیده می‌شود. پودها در بافت همدان محکم و تارها سینوسی است. همان طور که در تصویر می‌بینید، پود سنگین‌تر از تار است. فرش زنجان با گره متقارن بافته می‌شود. چون فقط یک نخ پود پس از هر رج گره‌بافی شده قرار داده می‌شود، نخ تار به صورت یک در میان دیده می‌شود و به این ترتیب به راحتی می‌توان فرش زنجان را شناسایی کرد.

ویژگی های فرش زنجان در یک نگاه گذرا

• نقشه: فرش زنجان از نظر ظاهری شبیه به فرش بیجار است و حتی کارشناسان فرش نیز این دو را با هم اشتباه می‌گیرند. البته طرح فرش‌های زنجان معمولاً بزرگتر از فرش‌های بیجار است و مرکز آنها به صورت تک پود بافته شده است.
• کیفیت: کیفیت فرش‌های زنجان متغیر است، و کیفیت آن در مجموع پایین‌تر از فرش بیجار است. در مجموع فرش زنجان فرشی با کیفیت مناسب و قیمت پایین‌تر است.
• اندازه و شکل: فرش زنجان در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود، هرچند اکثر فرش‌ها در اندازه متوسط (چهار در شش تا هشت در ده پا) وجود دارد و فرش‌های بزرگ در اندازه ده در هجده پا نیز بافته شده است.
• رنگ: قرمز تیره، قهوه‌ای و آبی روشن
• بافت: پشم، پنبه، بافت محکم و متراکم
• چله: تارها عمدتاً پنبه‌ای و پودها پنبه‌ای یا پشمی است.
• گره: بافندگان زنجانی از هر دو گره ترکی و فارسی استفاده می‌کنند. هنگام خرید فرش به پشت آن نگاه کنید، چون کیفیت فرش به تعداد گره‌های آن بستگی دارد. تعداد متوسط گره‌های فرش زنجان در واحد سطح KPSI 120 (30 رج) است.
• قیمت: قیمت فرش زنجان پایین‌تر از بسیاری از فرش‌های ایرانی است و اکثر افراد توانایی خرید آن را دارند.