فرش دستباف اراک: تلفیقی از گره فارسی، رنگ های طبیعی و پشم مرغوب

اراک که در قدیم سلطان‌آباد گفته می‌شد، پایتخت استان مرکزی است. تاریخچه فرشبافی در این مرکز صنعتی به قرن‌ها قبل برمی‌گردد. نقش قالی زیگلر در این شهر و زمانی متولد شد که نمایندگان شرکت زیگلر با هدف تولید فرشی ایرانی با ترکیب رنگی پسند مشتریان غربی برای شرکت در نمایشگاهی به ایران آمدند. نخ ابریشمی به ندرت در بافت زمینه و تار و پود فرش‌های جدید اراک به کار برده می‌شود، هرچند استفاده از چله و نخ ابریشمی در فرش‌های عتیقه یا قدیمی‌تر اراک رواج داشت. تار فرش‌های امروزی اراک عمدتاً از جنس پنبه و پود آن پنبه‌ای یا پشمی است. پنبه پرکاربردترین جنس نخ در قالی‌های اراک است، پشم موی بز نیز گاهی در چله فرش‌ها به کار برده می‌شود. قالیبافان اراکی فرش‌ها را با طرح و نقشه‌های گوناگونی می‌بافند، بسیاری از کارشناسان فرش نقش قالی‌های اراکی را شبیه فرش‌های نفیس ساروق می‌دانند، هرچند فرش‌های اراک کیفیت فرش ساروق را ندارد. شاید فرش دستبافت اراک کیفیت بالایی نداشته باشد، اما محبوبیت آن در بازار فرش جهانی، به ویژه امریکا رو به افزایش است؛ فرش دستباف اراک طرفداران بسیاری در بازار فرش امریکا دارد. رنگ‌های اصلی فرش اراک قرمز تیره، آبی، سبز روشن و عاجی است. این فرش‌ها معمولاً در اندازه متوسط تا بزرگ بافته می‌شود. تعداد متوسط گره‌ها در واحد سطح فرش‌های دستبافت اراک KPSI 120 است.

پیشینه فرش دستباف اراک

فرشبافی در استان مرکزی قدمت طولانی ندارد، اما اسناد تاریخی و موقعیت محلی این استان نشان می‌دهد که فرشبافی در بعضی بخش‌های اراک، مانند ساروق، فراهان، سرابند و مرادآباد از قدیم رواج داشته است.

پس از به پایان رسیدن عهد ساسانیان، تا قرن‌ها بعد دیگر هیچ گونه شواهد و نشانه‌ای دال بر فرشبافی در این ناحیه وجود ندارد. با توجه به ناپدید شدن فرش‌های بافته شده و جنگ‌های مداوم در ناحیه مرکزی ایران اطلاعاتی درباره تاسیس کارگاه‌های بزرگ فرشبافی و فرش‌های مهم وجود ندارد. فرش اراک در اواسط دوره سلطنت ناصرالدین شاه حضور چشمگیری داشت، و بعضی از فرش‌های نفیس اراک در سراسر جهان شناخته شده‌اند.

همسایگی اراک با شهرهای قم، کاشان، اصفهان و همدان تاثیر خود را بر هنر فرشبافی این ناحیه گذاشته است. با استناد به بعضی منابع می‌توان گفت که طراحان و فرشبافان کاشان، کرمان و اصفهان مشارکت مستقیمی در احیاء هنر فرشبافی اراک داشته‌اند، به همین دلیل بعضی نقشه‌های بومی این نواحی به فرش‌های اراک نیز راه یافته است.

تاجران تبریزی برای نخستین بار در سال 1254 هجری شمسی در عهد ناصرالدین شاه دست بافته‌های اراک و توابع آن را صادر کردند. به استناد منابع تاریخی، اراکی‌ها تا آغاز سده‌ی بیستم در آماده‌سازی رنگزاها، رنگرزی و بافت فرش مهارت قابل توجهی داشتند، البته فرش‌های نفیس ایرانی به نام ساروق در اروپا شناخته می‌شود.

خصوصیات و مواد فرش‌های اراک

فرش اراک فرش زبری است؛ بهترین فرش‌های اراکی 40 و به ندرت تا 50 رج دارند و تعداد انگشت‌شماری از فرش‌های اراک نیز بیش از 50 رج دارند. ویژگی‌های بومی ـ محلی وجه تمایز فرش اراک با دیگر فرش‌های ایرانی و شرقی است. رنگرزی خامه فرشبافی توسط استادان رنگرز اراکی انجام می‌شود. فرش اراک با پشم بافته می‌شود و طرح‌های آن ساده و عمدتاً روستایی است.

لازم به ذکر است که فرش زبر اراک فرشی ضخیم با پرزهای بلند و مقاوم است که خاصیت ارتجاعی قابل قبولی دارد. این ویژگی‌ها برای تمام فرش‌های این ناحیه صدق می‌کند و می‌توان آن را به خصوصیات اقلیمی سرد و کوهستانی یا زندگی روستایی و عشایر بافندگان نسبت داد. استفاده از پشم و رنگزاهای محلی، نخ‌ریسی یا تبدیل پشم به خامه با دست و سنت قدیمی رنگرزی ویژگی‌های اصلی فرشبافی اراک به شمار می‌آید.

فرش‌های قدیمی مشک آباد با 22 ـ 15 رج یا اندکی بیشتر، در سراسر جهان طرفدار دارند. شکی نیست که بخشی از این شهرت به روش رنگرزی و طرح‌های اصلی فرش مربوط می‌شود، اما بخش اعظم این شهرت جهانی از استفاده از پشم بلند و ارتجاعی نشأت می‌گیرد. این ویژگی در فرش‌های نفیس‌تر قدیمی ساروق (ناحیه فراهان) با 36، 45 ـ 40 رج نیز دیده می‌شود. پشم مورد استفاده در این فرش‌ها عمدتاً پشم ایرانی مرغوب با تاب بلند ضخیم و خاصی است که با دست یا چرخ نخ‌ریسی معمولی نخ‌ریسی می‌شود.

این نوع پشم از سبزوار، بروجرد، چهارمحال و بختیاری، نزدیک همدان و کرمانشاه تهیه می‌شود که مرغوب‌ترین فرش‌های ایرانی را تولید می‌کنند.

فرش اراک به سه گروه محلات، مشک آباد و ساروق تقسیم‌بندی می‌شود که همگی تحت تاثیر فرش ساروق قرار دارند. کیفیت بالای پشم این خطه دلایل مختلفی دارد، کشاورزی در بعضی مناطق رواج دارد و بسیاری از ساکنین گوسفندان بسیاری دارند که باعث رونق گرفتن فرشبافی در اراک شده است. این پشم تمام ویژگی‌های مورد نیاز فرش، یعنی پرز بلند، ضخامت، خاصیت ارتجاعی بالا و نرمی، را دارد.

اراک به بافت فرش ابریشمی شهرت ندارد. استفاده مناسب از پشم در فرش‌های بسیار ساده با نقشه‌های ساده‌تر و ترکیب رنگ محدود اما زیبا، باعث شده که این فرش زیبا برای محبوب شدن نیازی به نخ گرانقیمت ابریشمی نداشته باشد. به علاوه بافته شدن فرش با پشمی که از گوسفندان ایرانی به دست می‌آید، با دست نخ‌ریسی می‌شود و در نهایت مهارت رنگرزی می‌شود، موجب شده که فرش درخشندگی و نرمی بی‌نظیری پیدا کند که توان رقابت با فرش‌های ابریشمین را دارد. جالب است بدانید که رنگرزی در پاتیل رنگرزی حاوی ذرات زبر روناس، پوست انار و پوست گردو انجام می‌شود، پشم رنگ شده زیر آب روان شسته می‌شود تا ذرات چسبیده به آن و رنگ اضافی جدا شود و پشم نرم شود.

طراحان

در ادامه با برخی از طراحان فرش مشهور اواخر سده نوزدهم و سده بیستم میلادی آشنا می‌شویم.

عیسی بهادری در بزچلو اراک متولد شد و در مدرسه کمال‌الملک تهران تحصیل کرد. چون اکثر آثار بهادری به کشورهای خارجی صادر شده است، اطلاعات کمی درباره شاهکارهای این هنرمند اراکی وجود دارد.

اسدالله دقیقی، عبدالکریم رفیعی، اسدالله غفاری (انجدانی) از دیگر طراحان فرش شهیر ایرانی به شمار می‌آیند.

اسدالله دقیقی در اصفهان متولد شد، اما چون به طراحی و ترسیم نقشه فرش علاقه داشت، به سلطان آباد اراک رفت و طراحی فرش را در مدرسه میرزا عبدالله رئیس آبادی آموخت. استاد دقیقی در کنار عبدالله رفیعی که یکی از شاگردان میرزا شیخ عبدالله بود، مرکز طراحی فرش را تاسیس کرد.

سید حسن و سید حسین دو برادر تهرانی بودند که تجربه تحسین‌برانگیزی در ترسیم نقشه‌های گل فرنگ، لچک ترنج، دسته گل و افشان گل و همچنین طرح‌های قدیمی اراک داشتند. این دو برادر در سال 1305 از دنیا رفتند.

جعفر چنگی طراح فرش مشهور دیگری است که در سال 1282 در اراک متولد شد. نقشه‌های گل فرنگ و دسته گل جعفر چنگی شهرت جهانی دارد.

این فهرست بدون یاد کردن از دو هنرمند بزرگ اراکی به نام‌های ذبیح الله ابطحی و اسدالله ابطحی کامل نخواهد بود. ذبیح الله ابطحی معروف به آقا ذبیح الله (کارگر) در سال 1276 در اراک متولد شد. به جرات می‎توان گفت که آقا ذبیح الله مشهورترین طراح فرش اراکی است. این هنرمند برجسته یادگیری طراحی فرش را از 10 سالگی شروع کرد و یکی از معلمان او صادق باقری بود. استاد ابطحی مهارت بالایی در ترسیم نقشه‌های اسلیمی و گل تاج نخلی داشتند.

طرح و نقشه

تردیدی نیست که شهرت رنگرزی سنتی با مواد گیاهی دلیل اصلی جذابیت فرش‌های اراک بوده است. اما کوته‌فکری است، اگر بافت گسترده و نفیس روزگاران قدیم را صرفاً متکی به این تعداد رنگزای محدود بدانیم. بخش اعظم جذابیت و شهرت فرش‌های قدیمی ساروق و فراهان، حتی اراک برخاسته از ویژگی‌های منحصربه فرد و طرح و نقشه این فرش‌ها است.

از عهد فتحعلی شاه تا واپسین سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه، تعداد انگشت‌شماری فرش با هویت محلی و قومی خاص فرش‌های اراک یافت شده است. فرش‌های معروف به فرش‌های قدیمی مشک آباد و فراهان فرش‌هایی نفیس و کمیاب هستند که به صورت تک‌رنگ و با طرح‌های مرسوم بافته شده‌اند.

بعضی نقش‌های قدیمی و سنتی، مانند ماهی، لچک ترنج، بته جقه و طرح “بادام” متعلق به شالبافی از کرمان و کاشان اقتباس شده‌اند. نقش بستن این طرح‌ها بر روی فرش‌های نسبتاً زبر و بافته شدن فرش‌های خمسه، سرابند، لیلیان، ساروق و مشک آباد با طرح‌های خاص نشان می‌دهد که در این خطه مرکزی ایران زمین و نواحی مجاور آن، که امروزه اراک نامیده می‌شود، هنر فرشبافی در حد اعلای خود وجود داشته است.

بافت

اگر طرح، رنگرزی و استفاده از مواد مرغوب در فرش‌های قدیمی اراک نخستین دلیل محبوبیت این فرش‌ها باشد، بافت صحیح و مناسب معیار مهم و اساسی دیگری است که فرش‌ دستباف اراک را به اثر نفیسی تبدیل کرده است. بافت فرش در اندازه پرکاربرد، با گره‌های صحیح، استفاده به اندازه از پودها و … استاندارد بافت را در فرش‌های اراک در حد رضایتبخشی نگه داشته است.

رنگرزی و رنگ‌ها

استفاده از رنگزاهای مختلف و به کارگیری رنگبندی خاص پرده‌های اروپایی در فرش اراک باعث شده است که ترکیب رنگ مسحورکننده فرش‌های اراک چشم‌ها را به خود خیره کند.

اکثر فرش‌های آنتیک ساروق با رنگ شیری مشهورشان، فرش‌های فراهان با رنگ آبی بی‌نظیرشان و فرش‌های مشک آباد با رنگ روناسی چشم‌نوازشان و بافته شده با پشم مرغوب‌ در زمان بافت صادر شده‌اند و امروزه در موزه‌ها و کلکسیون‌های شخصی نگهداری می‌شوند.

در فرش‌های اراک عمدتاً رنگزاهای گیاهی و طبیعی سنتی، مانند قرمزدانه یا لاجورد به کار برده می‌شود؛ قرمزدانه حشره‌ای رنگی است که به عنوان رنگزا استفاده دارد و لاجورد از سنگ‌های معدنی یا کبالت استخراج می‌شود. هرچند رنگزاهای طبیعی سایه‌های رنگی محدودی تولید می‌کند، اما هنرمندان اراکی با همین رنگ‌های محدود نیز طرح‎های هنرمندانه‌ای خلق کرده‌اند.

تمام این رنگ‌ها، آبی فراهان، نیلی لاجوردی و روناسی مشک آباد یا شیری ـ قرمز ساروق هنوز هم در این ناحیه شناخته شده‌اند. سبز، کرم و کرم مایل به زرد از ترکیبات غنی گیاهی و روناس، پوست گردو، برگ مو و پوست انار به دست می‌آید، هر یک از این رنگزاها سهم باارزشی در رنگرزی خامه فرشبافی دارد. شهرت جهانی فرش ساروق، مانند دیگر فرش‌های عتیقه این ناحیه، مرهون رنگزاهای طبیعی سنتی است.

ثبات رنگزاهای گیاهی حدوداً عدد پنج را در مقیاس استاندارد به خود اختصاص می‌دهد که در مقایسه با ثبات 8 رنگزاهای شیمیایی پایین به نظر می‌آید، اما این سطح از ثبات برای فرش کافی و مناسب است. اگر فرش به طور مداوم در معرض تابش مستقیم آفتاب نباشد، ثبات 5 با توجه به ویژگی‌های خاص و جذب آهسته این رنگزاها (حدوداً 4 برای شستشو و ساییدگی رنگزاهای گیاهی) مطلوب است.